Tegoroczny Wielki Post pozwolił nam na nowo spojrzeć na znane i cenione przez wiernych nabożeństwo Gorzkich żalów z różnych punktów widzenia: biblijnego, literackiego, muzycznego. Warto na zakończenie zapytać o walory pedagogiczne i formacyjne tej formy pobożności ludowej. Czego uczy i do czego pragnie wychowywać? O czym przypomina współczesnym wierzącym?

Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów opublikowała w 2002 roku Dyrektorium o pobożności ludowej i liturgii, przekazując fundamentalne zasady i wskazania dotyczące rozumienia i wcielania w życie pobożności ludowej. "Pobożność ta jest - zdaniem Jana Pawła II - wyrazem wiary, która skupia w sobie elementy kultury określonego środowiska i uzewnętrznia oraz w sposób żywy i skuteczny pobudza wrażliwość uczestników. Ludowa pobożność, wyrażająca się w różnorodności form, jeśli jest autentyczna, wypływa z wiary i z tej racji winna być należycie ceniona i rozwijana".

Wspomniane dyrektorium wśród nabożeństw zalecanych przez Kościół wyróżnia m.in.: modlitewne słuchanie słowa Bożego (lectio divina), modlitwę "Anioł Pański", Regina caeli, Różaniec, Litanię do Najświętszej Maryi Panny, szkaplerz karmelitański, medaliki maryjne oraz hymn Akatyst (nr 192-207). Dokument wyodrębnia nabożeństwa i zwyczaje w poszczególnych okresach liturgicznych, np. w Adwencie - wieniec i procesje adwentowe, nowennę przed Narodzeniem Pańskim i żłóbek, w Wielkim Poście - adorację Chrystusa ukrzyżowanego, Drogę krzyżową i Drogę Maryi, w okresie Wielkanocnym - procesję palmową, błogosławieństwo rodzinnego stołu i Via lucis (Drogę światła), a w okresie zwykłym - adorację eucharystyczną i tydzień modlitw o  jedność chrześcijan. Zabrakło jednak wzmianki o Gorzkich żalach, co potwierdza fakt, że jest to nabożeństwo specyficznie polskie, skupiające w sobie elementy naszej kultury, tradycji i wrażliwości religijnej.

Wspólne elementy pobożności pasyjnej odnajdziemy w tradycyjnych nabożeństwach Drogi krzyżowej (nr 131-135) i Drogi Matki (nr 136-137). Zwłaszcza, że towarzyszą im najczęściej stosowne pieśni, w których w formie muzycznej (medytacyjnej i modlitewnej) rozważa się opis męki i śmierci Chrystusa.

Nabożeństwo Gorzkich żalów stanowi cenny skarb pobożności ludowej Kościoła katolickiego w Polsce. Tę religijność należy promować i chronić, poszukując zarazem jej właściwej interpretacji i aktualizacji.

Prawdziwą formą promocji jest podtrzymywanie i rozwijanie tego nabożeństwa w parafiach i wspólnotach, wzbogaconego o dobrze przygotowane kazania pasyjne. Ciekawą formą promocji jest też międzynarodowy projekt badawczy połączony z tłumaczeniem tekstu Gorzkich żalów na język hiszpański oraz autorskie opracowanie muzyczne Diany Świder (płyta CD). Projekt, prowadzony przez prof. Cezarego Taracha z KUL, opisany został w Gościu Niedzielnym (GN 8/2016, 32n).

Co należy chronić?

Wspólnie, śpiewane i medytowane, rozważanie męki Pańskiej angażuje równocześnie różne grupy wiernych, co samo w sobie jest nie tylko gestem liturgicznym, ale też dziełem inkulturacyjnym i ewangelizacyjnym. "Prawdą jest, iż wiara, która została wcielona w kulturę, może być pogłębiona i coraz głębiej przenikać sposób życia naszych narodów. Może to jednak nastąpić tylko, jeśli będziemy pozytywnie oceniać to, co już zasiał Duch Święty. Pobożność ludowa jest <niezbędnym punktem wyjścia do pogłębienia wiary ludu i w prowadzeniu jej ku dojrzałości i aby była bardziej owocna>" - przekonują autorzy dokumentu z Aparacidy (nr 262). Śpiew i modlitwa jest zatem punktem wyjścia, za którym powinny pójść kolejne kroki, np. bezpośredni kontakt z tekstem Pisma Świętego i medytacja w rytmie lectio divina (opisów ewangelicznych), uczestnictwo w sakramentach świętych (pokuty i Eucharystii) oraz życie z wiary i służba wobec potrzebujących.

Cenna jest konkluzja wspomnianego dokumentu z Ameryki Łacińskiej, do którego zresztą chętnie odwołuje się papież Franciszek: "Pobożność ludowa jet uprawnionym sposobem przeżywania wiary, bycia częścią Kościoła i misjonarzami (...). W środowisku sekularyzacji, w której żyją nasze narody, jest ona nadal potężnym wyznaniem Boga żywego, który działa w historii, oraz kanałem przekazywania wiary" (nr 264; por. EG 122-126).

Nabożeństwo Gorzkich żalów może pełnić funkcję inicjacyjną, wychowawczą, ewangelizacyjną czy misyjną. Może uczyć modlitwy i życia zgodnego z Ewangelią, przypominać podstawowe treści orędzia zbawienia, inspirować w rzeczywistym procesie nawrócenia. Natomiast zanik w życiu parafialnym i w pobożności ludu tej formy "uprawnionego sposobu przeżywania wiary" byłyby wielkim zubożeniem naszej religijności i naszej kultury. Trwajmy zatem w tej pięknej tradycji i uczymy jej kolejne pokolenia!

ks. Jan Kochel

Por. Dyrektorium o pobożności ludowej i liturgii. Zasady i wskazania, Poznań 2003.
Jesteśmy uczniami i misjonarzami Jezusa Chrystusa, aby nasze narody miały w Nim życie. Aparecida, Gubin 2014.

Inne teksty:

Gorzkie żale..., aby zbawić duszę

Gorzkie żale a duchowość biblijna

Gorzkie żale przybywajcie, serca nasze przenikajcie

Gorzkie żale przybywajcie... w pięknych melodiach