Wyszukiwarka:
Warto przeczytać

Gorzkie żale przybywajcie... w pięknych melodiach

2016-03-04

News
W procesie interpretacji i aktualizacji nabożeństwa „Gorzkich żali” nie może zabraknąć refleksji nad źródłami melodyki. To właśnie uświęcone tradycją melodie zespolone z pięknym tekstem stworzyły niezwykły ładunek emocjonalny, który sprawia, że nabożeństwo "Gorzkich żali" jest dla wiernych ukochanym śpiewem okresu Wielkiego Postu oraz pomnikiem polskiej tradycji zespalającej wartości religijne, kościelne i narodowe.

Źródła melodyki „Gorzkich żali” są różne, ale koncentrują się wokół celebracji Liturgii godzin i odgrywanych dawniej dramatów liturgicznych. Jest to w najwyższym stopniu konsekwencją przyjętego zamysłu, który odzwierciedlił się w strukturze, a w konsekwencjach na melodiach nabożeństwa. Struktura tekstu bazuje na układzie dawnej jutrzni brewiarzowej, a więc porannej modlitwy Kościoła, która składała się z trzech nokturnów, a każdy z nokturnów składał się z trzech psalmów. Dlatego też w układzie „Gorzkich żali” oprócz „Pobudki” mamy wyodrębnione trzy części, a na każdą z nich składają się trzy śpiewy: Hymn, Lament duszy nad cierpiącym Jezusem oraz Rozmowa duszy z Matką Bolesną.

Badania porównawcze pozwalają przyjąć tezę, że autor melodii zaczerpnął motywy melodyczne właśnie ze śpiewów funkcjonujących w liturgii sięgających czasów średniowiecza, m.in. Liturgii godzin. Drugim źródłem mogą być wspomniane misteria pasyjne, w ramach których wykonywano hymny i pieśni o treściach pasyjnych. Dlatego analizując śpiewy „Gorzkich żali” można doszukać się licznych podobieństw melodycznych z sekwencjami i średniowiecznymi tonami psalmowymi, które przez wieki były i są wykorzystywane właśnie w Liturgii godzin oraz hymnach i pieśniach funkcjonujących w dawnych dramatach liturgicznych. Stąd w poszczególnych fragmentach można odnaleźć następujące nawiązania i zapożyczenia.

Pierwszy śpiew „Pobudka”, będący odpowiednikiem invitatorium w jutrzni, nawiązuje w warstwie melodycznej do hymnu pochodzącego z VI wieku Iam lucis orto sidere (Gdy jasne słońce już wzeszło). Są badacze, którzy w melodii „Pobudki” doszukują się zwrotów melodycznych nawiązujących do łacińskiej sekwencji żałobnej Dies irae.

Hymn Żal duszę ściska oparty jest na VII tonie psalmowym (miksolidyjskim), ale nawiązuje do trzech pieśni: Racz skłonić k’nam swe uszy, miły Panie, następnie Wszyscy mieszkańcy dworu niebieskiego oraz Rozmyślajmy dziś, wierni chrześcijanie.

„Lament duszy” z kolei utrzymany jest w I tonie psalmowym (doryckim), ale oparty na łacińskim hymnie Planctus de Christo św. Bonawentury lub na dwóch pieśniach: Wszechmogący nasz Panie (1558) i Jezusa Judasz przedał oraz na dawnej Litanii o Męce Pańskiej. Ostatni fragment tego śpiewu, gdzie padają słowa Bądź pozdrowiony, pod względem melodycznym nawiązuje do polskiej melodii Litanii do Wszystkich Świętych.

Trzeci śpiew „Rozmowa duszy z Matką Bolesną” stanowi nawiązanie do melodii średniowiecznej sekwencji ku czci Matki Bożej Stabat Mater dolorosa.

I wreszcie ostatnim śpiewem jest antyfona Któryś za nas cierpiał rany, która nawiązuje do drugiej części antyfony Adoramus te Christe od słów Qui passus es pro nobis śpiewanej na zakończenie rozważań tajemnic bolesnych w różańcu.

Najstarszy przekaz melodii „Gorzkich żali” zawarty jest w drukowanym zbiorze J. Hejlińskiego i M. Dębińskiego Melodie do wyboru pieśni na dwa lub trzy głosy z organami (1826). Oprócz tego melodie „Gorzkich żali” są przekazane w Śpiewniku kościelnym M.M. Mioduszewskiego (1838), w Chorale, czyli dostatecznym zbiorze melodii do przeszło 700 pieśni w języku polskim J. Nachbara (1858) oraz w Śpiewniku kościelnym z melodiami na 2 głosy J. Siedleckiego (1928).

Popularność "Gorzkich żali" sprawiła, że były one wykonywane nie tylko w świątyniach, ale także w małych wiejskich kościołach i po domach prywatnych oraz przez dawne bractwa, m.in. Bractwo św. Rocha. Niestety z biegiem czasu wkradły się różnego rodzaju dodatkowe zmiany i odchylenia, będące wynikiem braku konsekwencji w wiernym trzymaniu się pierwotnej wersji melodycznej. Próby ujednolicenia melodii na przełomie XIX i XX wieku podjął się wybitny polski muzyk kościelny i kompozytor ks. Józef Surzyński (1851–1919). Melodie zawarte we wszystkich późniejszych śpiewnikach oparte są na tej właśnie wersji autorskiej.

ks. Franciszek Koenig

zob. inne:

Gorzkie żale..., aby zbawić duszę

Gorzkie żale a duchowość biblijna

Gorzkie żale przybywajcie, serca nasze przenikajcie
Pozostałe tematy
Aktualności

Życzenia - Wielkanoc 2024

Raduj się, ziemio, opromieniona tak niezmiernym blaskiem, a oświecona jasnością Króla wieków, poczuj, że wolna jesteś od mroku, co świat okrywa! (Exultet)

Z okazji świąt Zmartwychwstania Pańskiego życzymy nadziei, by jej blask oświecał każdy dzień; miłości, by wypełniała wszelki mrok serca oraz wiary w pełne radości spotkanie Zmartwychwstałego Króla wieków. Redakcja ssb24.pl

więcej

Jak dobrze przeżyć W. Post?

WIELKI POST jest czasem walki duchowej i sztuki rozeznawania. Służą temu klasyczne formy pobożności: post, jałmużna, modlitwa..., droga krzyżowa, gorzkie żale, nawiedzanie kościołów stacyjnych, kazania pasyjne. Zapraszamy też do udziału w serii katechez o bałwochwalstwie; zob. katechezy.

więcej
zobacz wszystkie

Liczba wizyt: 13768222

Tweety na temat @Ssb24pl Menu
Menu