Daję Ci Słowo [2018]
2018-08-18
Carlo Maria Martini, Daję Ci Słowo. Rekolekcje dla kapłanów wygłoszone w Ziemi Świętej, tłum. Anna Gogolin, Wydawnictwo Świętego Wojciecha, Poznań 2018, ss. 142.
Kardynał C.M. Martini (+2012), odchodząc do domu Ojca, pozostawił ogromną spuściznę - sięgającą ponad 1 tyś. publikacji. Wiele z nich to zapisy rekolekcji - medytacji biblijnych, wygłoszonych do różnych grup świeckich i duchownych. Kapłani zawsze byli tymi, którym poświęcał szczególną uwagę i troskę. Jako biskup wiedział, że są jego najbliższymi współpracownikami i potrzebują stałej formacji duchowej. Po odejściu na emeryturę zamieszkał na jakiś czas w Jerozolimie. Nie zerwał jednak więzi ze swymi kapłanami. Tak było również w przypadku rekolekcji w Kirjat Je`arim w Górach Judzkich, 10 km na zachód od Jerozolimy, gdzie zaprosił kapłanów z diecezji mediolańskiej, obchodzących 45. rocznicę święceń. Kardynał świętował wówczas 55. rocznicę swoich święceń kapłańskich. W takim kapłańskim gronie - w szczególnym miejscu, w którym można czytać Pismo Święte niejako "słysząc i widząc na własne oczy, oglądając i dotykając własnymi rękami" (1 J 1,1) lub - jak wyznaje Martini - "niebo zetknęło się ziemią, a czas i wieczność zlały się w jedno".
Medytacje biblijne noszą tytuł "Daję Ci Słowo", choć w oryginale włoskim brzmi to: Il verbi di Dio - "Słowa Boże". Tematyka rozważań jest złożona. Nie odnosi się do jednej lub kilku wybranych postaci czy konkretnej księgi, jak to miał autor wcześniej w zwyczaju, ale skupia się "na biblijnych słowach, które wyrażają Boże działanie, i na tym, jak owo działanie wpływa na nasze życie" (s. 7). W tej zapowiedzi wyczuwa się spojrzenie w przyszłość, dokąd Słowo prowadzi tych, którzy wiernie praktykują medytacyjną lekturę Biblii. On sam często, jak Piotr, powtarzał: "Mistrzu, na Twoje słowo..." (Łk 5,5).
Kard. Martini zaproponował sześć medytacji, w których odkrywa różne sposoby działania Boga: "Bóg stwarza", "Bóg obiecuje", "Bóg wyzwala", "Bóg nakazuje", "Bóg otacza opieką", a nade wszystko "Bóg kocha".
W pierwszej medytacji pomaga odkryć znaczenie działania stwórczego Boga. Co znaczy termin "stwarzać"? Jak wyjaśnia to "działanie" nie tyle w Księdze Rodzaju 1-2, co u proroka Izajasza - Ewangelisty Starego Testamentu (45,1-19)? Jak to działanie stwórcze wpływa na nasze życie?
Martini jako przewodnik duchowy w rytmie lectio divina wyodrębnia najpierw strukturę tekstu (siedem części Iz 45), jego najważniejsze elementy i kluczowe słowa (45,7), zwłaszcza czasownik "stwarzać": "czynię światło", "stwarzam ciemność", "sprawiam pomyślność", "stwarzam niedolę", "Ja, Pan, jestem tego Stwórcą" - 45,8. 12-13, a następnie kładzie nacisk na wartość działania Stwórcy, czyli na to, czego w związku z tym oczekuje od nas Pan, a czego my od Niego.
Dalej wyjaśnia, że kiedy mówimy "Bóg stwarza", mamy na myśli "czynność wspanialszą niż wykreowanie czegoś z niczego. To oznacza również, że Bóg zwycięża chaos, pragnie porządku, sprawiedliwości, harmonii oraz pokoju. Chce stworzyć świat przyjazny, taki, w którym dobrze jest żyć i w którym chce się powtórzyć za Piotrem: Panie, dobrze, że tu jesteśmy (Mt 17,4). Takie jest marzenie Boga: "Takie jest królestwo Boga - miejsce, gdzie dobrobyt, sprawiedliwość, pokój i harmonia rozwijają się w pełni" (s. 17n).
Co w związku z tym tekst biblijny mówi nam? Na jakie wartości wskazuje? Kardynał dzieli je na osobiste i społeczne. Do tych pierwszych zalicza: uwielbienie, dziękczynienie i błogosławieństwo: wielbimy Boga, dziękujemy Mu (np. za dar życia) i błogosławimy (por. Iz 45,9-11). Gdy mówi o konsekwencjach socjologicznych (społecznych), to podkreśla wartość np. ekologii, konsekwencje polityczne, sprawy kościelne, egzystencjalne. "Boga nie zadowala to, że świat po prostu istnieje; Jego cel stanowi uczynienie go dobrym, uporządkowanym i przyjezdnym (por. 45,18)" - przekonuje Martini (s. 19).
Martini pyta: czy stwórcze działanie Boga, które tak wyraźnie zaznaczyło się na początku, pojawia się również w Nowym Testamencie? Odpowiedź brzmi następująco: Tak, pojawia się, ale w nieco innej formie, np. "Eucharystia to w moim przekonaniu arcydzieło Boga Stwórcy" (s. 24). Podobnie cuda Jezusa są działaniami stwórczymi - uczynieniem czegoś "nowym" (np. uciszenie burzy - przywrócenie harmonii i ładu). Siedmioczęściowa struktura Mt 14,22-33 ujawnia słowa klucze oraz główne przesłanie tekstu. Rozważany fragment dobrze obrazuje działanie siły stwórczej w najprostszych, najbardziej pospolitych okolicznościach. Marzenie Boga spełni się jednak dopiero w niebiańskim Jeruzalem (por. Ap 21,1). Na ziemi trzeba jednak zatroszczyć się o porządek we własnym życiu. Potrzeba uporządkować swój nieład, odsunąć lęki, przezwyciężyć grzech. Rekolekcjonista podpowiada krótki spis takich wad, które można później uzupełnić w oparciu o własne doświadczenia (s. 32-37).
Druga medytacja nosi tytuł "Bóg obiecuje". Kolejny temat przedstawiony jest w dwóch częściach - w świetle Starego i Nowego Testamentu. "Bóg nie tylko wprawia rzeczy w ruch [stwarza], ale też angażuje się w nie [obiecuje, wyzwala, nakazuje...]." - trafnie zauważa Martini (s. 41). Czasownikowi "obiecywać" odpowiada silniej nacechowany czasownik hebr. niszba - "przyciągać". Bóg, składając przysięgę, zacieśnia więź z ludźmi.
Kardynał przedstawia ową zależność na przykładzie trzech obietnic złożonych Abrahamowi (por. Rdz 12,1-3; 18; 3-10; 22,1-19). Następnie wprowadza w medytację nt. całkowitej ufności wobec Boga. Oto wartość - przesłanie: Bóg nie poprzestał na stworzeniu, ale uczy całkowitej ufności, podejmuje ryzyko - "związał swój los z naszym losem. Tak należy odczytać wcielenie oraz apel o jedność w Jezusie" (s. 47).
Jako wprawny kierownik duchowy zachęca do podjęcia osobistego ryzyka - modlitwy wdzięczności: "zaryzykować życie dla nadziei". Chodzi zwłaszcza o ryzyko wyboru powołania, np. małżeńskiego, kapłańskiego, do życia konsekrowanego. "Trzeba zaryzykować utratę życia, aby naprawdę je odnaleźć" (Mt 10,39). Na przykładzie własnego życia wskazuje kilka kierunków modlitwy, która budzi nadzieję (por. Rz 4,18-25).
Wchodząc dalej - konsekwentnie - w nurt Nowego Testamentu, proponuje dwa strumienie refleksji: najpierw skupia się na obietnicach Jezusa, a następnie przenosi naszą uwagę na osobę samego Chrystusa jako obietnicy. Jakie obietnice składa Jezus? Kard. Martini przywołuje cztery z nich: obietnica ostateczna - przebywania w raju (Łk 23,30-43) i zwycięstwa nad śmiercią (Łk 7,11-13) oraz nagrody doczesnej i życia wiecznego (Mt 19,27-29). Najistotniejsze - wg Martiniego - są jednak te fragmenty Pisma Świętego, w których obietnica i nadzieja zostają utożsamione z samym Jezusem (por. Rz 1,1-4; Dz 13,23; Kol 1,27; 1 P 1,13). "Cały Stary Testament koncentruje się w Jezusie, który jest owocem obietnicy" - uczy Martini (s. 60).
Kolejna, trzecia medytacja przywołuje inne działanie Boga - "Bóg wyzwala". Jak to rozumieć? Zdaniem Martiniego: "Akt zwrócenia wolności należy rozumieć bardzo szeroko, nie zapominając o połączonym z nim przebaczeniu. Bóg uwalnia nas od grzechu, od wyrzutów sumienia i, co za tym idzie, od rozpaczy" (s. 67).
O "Bogu, który wyzwala i zwycięża" mówi pieśń z Wj 15,1-12. Nowotestamentalne potwierdzenie potęgi Boga, który wyzwala znajdziemy w cudach Jezusa. Rekolekcjonista wybiera dwa: uzdrowienie człowieka opętanego przez ducha nieczystego (Mk 5,1-17) oraz uzdrowienie kobiety, która miała ducha niemocy (Łk 13,10-13). Bóg na różny sposób przychodzi z pomocą zagubionemu i cierpiącemu człowiekowi, ale wyjątkowym z nich jest dar odpuszczenia grzechów w sakramencie pokuty i pojednania.
Czwarta medytacja nosi tytuł "Bóg nakazuje". Współczesny człowiek odrzuca wszelkie przykazania, zakazy i nakazy, również te zapisane w Biblii. Tymczasem znaczna część Pisma wypełniają różnego rodzaju nakazy (zwłaszcza w Pięcioksięgu), a w tradycji żydowskiej funkcjonuje 614 przykazań. Fundamentalne teksty dotyczą Przymierza i Dekalogu (Wj 19-20), a ponadto istnieje prawo szabatu i czystości. Chodzi przede wszystkim o przeciwstawienie się nihilizmowi, przedkładanie ekonomii ponad wszystko inne, celebrowanie chwil wytchnienia i spokoju oraz odrzucenie nieładu i bezwstydu (konieczność panowania nad sobą, poskramianie własnej seksualności). Istotna jest też próba odpowiedzi na pytanie: Jak nakaz ma się do wolności? Czy przykazania można pogodzić z wolnością? Bóg wyzwala, ale i nakazuje - czy to nie jest sprzeczność? Odpowiedź Martiniego odwołuje się do sentencji: servire Deo regnare est (służyć Bogu - to królować). "Prawo nie powinno być oddzielone od przymierza i miłości; ono nie tyle wymusza, ile dąży do uwolnienia człowieka oraz reguluje jego współistnienie z innymi. Prawo ma swoje uzasadnienie i nie należy traktować go jako przymusu. To coś, z czym trzeba się oswoić. Prawo jest zatem nakierowane na wnętrze (por. Jr 31,31-34; Ez 36,23-27; Mt 15,11; 2 Kor 3,17; Ga 5,13-23)" - przekonuje kard. Martini.
Piąta medytacja podejmuje zagadnienie troski Boga o człowieka - "Bóg otacza opieką". Obraz Boga jako pasterza (opiekuna) przewija się przez całą Biblię: od Księgi Powtórzonego Prawa po Ewangelię Jana.
Rekolekcjonista przekonuje dalej - w odniesieniu do NT - że Eucharystia to przejaw bezustannej bliskości Boga. Punktem wyjścia jest opowiadanie o rozmnożeniu chleba (Mt 14,15-20). "Eucharystia jest sposobem, w jaki Bóg wyraźnie i namacalnie okazuje nam swoją bezustanną troskę, bliskość, obecność, uwagę. Eucharystia to również zapowiedź niebiańskiej uczy, czyli pełni życia wiecznego, które Bóg nam obiecał" (s. 118). Bóg jako przywódca i karmiciel jest Tym, który usuwa lęk i obawę przed tym, co nas czeka - znajdujemy się przecież w rękach dobrego Ojca.
Ostatnia medytacja sięga do sedna działania Boga - "Bóg kocha". Nietrudno znaleźć w Piśmie Świętym potwierdzenia tego, że Bóg nas kocha (por. Pwt 6,5; 7,7-8; 8,17n; Ps 103; Iz 54,8). Cała Biblia utkana jest z tekstów, potwierdzających to, że "Bóg [tak] umiłował świat..." (J 3,16), a zatem "jest miłością" (1 J 4,7-10). Miłość jest najważniejszą cechą Boga, motywem Jego działania. Warto jednak wcześniej odpowiedzieć sobie na pytanie: Jak my kochamy? oraz Jaki jest związek pomiędzy miłością a prawem (moralnym i cywilnym)? Kard. Martini przekonany jest, że Bóg przemienia każdą naszą miłość, np. miłość do rodziców - ojca i matki. Bardzo cenne są pytania: Jak będę ich kochał w wieczności? Jak będę z nimi rozmawiał? Jak odróżnię ich od tych wszystkich, którzy też cieszą się miłością Boga? A kiedy miłość przybiera formę przyjaźni, na przykład mężczyzny (kapłana) z kobietą? (s. 127n). Równie cenne są uwagi dotyczące spojrzenia na przykazanie miłości z perspektywy młodzieży. Jak jej pomóc? Jak wprowadzić porządek, nie używając przymusu i bez uciekania się do pustych deklaracji? Co jest konieczne, a jakie fakty zmieniły obecną sytuację i wymuszają nowe propozycje wychowawcze w dziedzinie edukacji seksualnej? (s. 137n).
Największym walorem mistrzowskiej interpretacji i aktualizacji tekstów kard. Martiniego jest jego umiejętność stawiania pytań. On rzeczywiście, jak Maryja "zachowuje [wszystkie te] słowa i rozważa je w swoim sercu" (Łk 2,19.51). A Jego pytania, które zazwyczaj kończą kolejne medytacje są niezwykle cenną zachętą do osobistej, medytacyjnej i modlitewnej lektury tekstu biblijnego. Pytania te rozjaśniają, interpretują, a czasem intrygują i onieśmielają. Znane jest patrystyczne przekonanie, że to nie my interpretujemy i aktualizujemy odczytane słowo Boże, ale to Ono nas wyjaśnia, tłumaczy, interpretuje, a tym samym pomaga nam "wprowadzać [je] w czyn" (Łk 8,21). Potrzebujemy jednak przewodników i mistrzów na drodze osobistego ćwiczenia się w słuchaniu słowa Bożego. Takim mistrzem i przewodnikiem wciąż pozostaje Carlo Maria kard. Martini i jego medytacje biblijne. Warto po nie sięgać, chociaż coraz mniej pozostaje tekstów, których jeszcze nie znamy (zob. inne
tłumaczenia Martiniego).
ks. Jan Kochel
Spis treści:
Słowo wstępne
BÓG STWARZA
Marzenia Boga
Pierwszy czasownik: stwarzać
Cechy działania Boga (Iz 45,1-19)
Konsekwencje antropologiczne i socjologiczne
Jezus i stwórcze działanie Boga
Stwórcze działanie Boga w Nowym Testamencie
Uciszenie burzy
Uporządkować własne życie.
BÓG OBIECUJE
Zawsze "otwarta" obietnica
Obietnica złożona Abrahamowi
Całkowita ufność wobec Boga
Zaryzykować życie dla nadziei
Jezus jest obietnicą
Jezus składa obietnice
Jezus jest obietnicą
BÓG WYZWALA
Bóg wyzwala i zwycięża (Wj 15,1-12)
Cuda Jezusa
Ważne pytania
BÓG NAKAZUJE
Przymierz i Dekalog
Prawo szabatu
Przykazanie czystości
Jak nakaz ma się do wolności?
BÓG OTACZA OPIEKĄ
"Pan jest moim pasterzem"
Eucharystia - bezustanna bliskość Boga
BÓG KOCHA
Jak my kochamy?
Bóg przemieni naszą miłość
Miłość, prawo moralne, prawo cywilne
Uczyć panowania nad sobą