Marek Starowiejski, Jan M. Szymusiak, Nowy słownik wczesnochrześcijańskiego piśmiennictwa, Wydawnictwo św. Wojciecha, Poznań 2018, ss. 1100.

W 1971 roku ukazał się pierwsze wydanie Słownik wczesnochrześcijańskiego piśmiennictwa pod redakcją Jana Marii Szymusiaka SJ (+1987) i ks. Marka Starowiejskiego jako II tom serii wydawniczej Starożytna Myśl Chrześcijańska. Po prawie 50-ciu latach Wydawnictwo św. Wojciecha z Poznania proponuje pierwsze wydanie nowego, gruntownie przepracowanego i znacznie powiększonego słownika, który, tym razem ukazało się pod redakcją M. Starowieyskiego i współpracy W. Stawiszyńskiego, jest doskonałą pomocą nie tylko dla patrologów, ale również dla teologów, historyków, nauczycieli literatury i katechetów. Pierwsze wydanie słownika oprócz alfabetycznych haseł osobowych (od Abdiasza, bpa Babilonu I/II w. po Zosyma, mnicha z VI w.), haseł tematycznych (od Bibliografii ogólnej po Tradycję) w opracowanie różnych autorów, zawierał także cenny dodatki.

Nowy słownik, poszerzony o ok. 400 stron i uzupełniony o dane z wydanego w 1999 r. Słownika Wczesnochrześcijańskiego Piśmiennictwa Wschodu (polskiego i czeskiego), zachował układ alfabetyczny według imion i nazw miejscowości pochodzenia, biskupstwa lub przydomków i hasła zbiorowe (dotyczące grup pism lub gatunków literackich), nowe zaś są rozwiązania graficzne i uzupełniona bibliografia patrystyczna autorów polskich i zagranicznych oraz przegląd bibliograficzny (Literatura wczesnochrześcijańska - jej kontekst historyczny), chronologia (oprac. S. Adamiak) i indeksy (oprac. W. Stawiszyński). Obok Bibliografii patrystycznej (1901-2004) pod redakcją Wojciecha Stawiszyńskiego (Wydawnictwo Tyniec - Kraków, 2013; 2017), która ogarniała mnogość i bogactwo polskich tłumaczeń literatury wczesnochrześcijańskiej (ponad 13 tys. polskich przekładów dzieł patrystycznych), obecne wydanie słownikowe jest kolejnym bezcennym dziełem źródłowym. Publikacja zawiera ponadto spis wydań zbiorczych, serii patrystycznych i edycji monograficznych, służąc tym samym jako narzędzie dla patrologów oraz autorów wszelkich prac — także beletrystycznych czy publicystycznych — odnoszących się do chrześcijańskiego antyku.

Bez tekstów źródłowych nie można rzetelnie i uczciwie uprawiać badań i pisać artykułów, które będą wzbogacać dorobek naukowy w zakresie teologii, patrystyki, historii literatury czy pedagogiki religii. Metoda historyczno-krytyczna to nie tylko metoda nieodzowna w naukowym studium starożytnych tekstów biblijnych, ale również patrystycznych. Właściwe zrozumienie tekstu oryginalnego wymaga gruntownych badań i jak najlepszego przekładu.

W nauczaniu pierwszych Ojców Kościoła - Wczesnochrześcijańskich pisarzy przede wszystkim Pismo Święte zajmowało centralne miejsce. Z czasów poapostolskich i pierwszych wieków znanych jest wiele dzieł, będących wyrazem nauczania wiary i wychowania do chrześcijańskiego życia. Pierwsi Ojcowie czerpali z Pisma św. mądrość i naukę życia, np. dla Klemensa Rzymskiego Pismo Święte było odpowiedzią na wszystkie problemy, a napomnienia moralne wspierał on zawsze bardzo obszernymi cytatami biblijnymi oraz ilustrował przykładami zaczerpniętymi z Biblii: "Do Pisma należy się zawsze odwoływać, aby uzgodnić z nim życie" - twierdził św. Klemens (Epist. ad Cor. 4, 10-18). Ojcowie i pisarze tego okresu starali się teologicznie uzasadnić centralne miejsce Biblii w chrześcijańskim nauczaniu. Dla św. Justyna Biblia była miejscem spotkania się Boga z człowiekiem przez pośrednictwo Chrystusa i Kościoła. Życie chrześcijańskie, według niego, polega na życiu Chrystusa w nas i nas w Chrystusie. To podwójne przekonanie dokonało się w Piśmie i przez Pismo (J. Kudasiewicz). Droga do doskonałości, czyli prawdziwej gnozy, zdaniem z kolei Klemensa Aleksandryjskiego, wiedzie przez medytację i praktykę Pisma, poprzez światło łaski, aż do kontemplacji miłości (por. Strom. I, 20. 98). Pismo św., które daje takie poznanie określa mianem theodidactes. Biblia, według św. Hieronima, jest pokarmem podobnym do pokarmu eucharystycznego, jest źródłem i bodźcem życia wewnętrznego (por. Hom. in Gen 10, 3). Prawda o wewnętrznej jedności słowa Bożego i Eucharystii zakorzeniona jest zresztą w świadectwie Pisma Świętego (por. J 6; Łk 24), potwierdzona przez Ojców Kościoła, Sobór Watykański II (KL 48. 51. 58; KO 21, 26; DM 6. 15; DP 18) oraz Benedykt XVI w adhortacji apostolskiej O Słowie Bożym w życiu i misji Kościoła (Verbum Domini, nr 54-56). Św. Augustyn po swym nawróceniu szczególną rolę w formacji duchowej przypisywał Biblii, gdyż "znajomość jej jest konieczna dla tych, którzy wierzą, a nie widzieli" (por. In Ep. Joannis ad Parthos. II, 1). Podobnie całe nauczanie papieży Leona Wielkiego i Grzegorza Wielkiego opierało się na Piśmie Świętym. Ilekroć mówili oni do wiernych zawsze brali, jako źródło nauczania, temat z Biblii (por. DFK 16). Nauczanie św. Grzegorza były konsekwentnym wyjaśnianiem i aktualizowaniem Pisma Świętego. W liście do lekarza Teodora rozwija szeroko porównanie (metaforę) Pisma do listu: "Czymże jest Pismo św., jeśli nie listem Boga wszechmocnego do swego stworzenia? Władca nieba, Pan ludzi i aniołów sprawił, że doszły do ciebie Jego listy, które dotyczą twego życia. Dlatego czcigodny synu, nie zaniedbuj czytania z pasją tych listów. Przyłóż się do studium i rozważaj każdego dnia słowa twego Stworzyciela. Odkrywaj serce Boga w słowach Boga" (por. Ep. 4, 31). Papież Grzegorz nauczał o prymacie Pisma, zwłaszcza w genialnej myśli, że słowa Boże rosną z tym, kto je czyta. Święty daje tym samym świadectwo, że Słowo musi przejść przez serce i przez życie, zanim będzie głoszone: "Boże wyrocznie rosną z tym, kto je czyta (divina eloquia cum legente crescunt). Rozumiemy je bowiem tym głębiej, z im głębszą uwagą ku nim się zwracamy (por. Homilie do Ezechiela, I, VII, 8). Im bardziej ktoś czyni postępy w studium i rozumieniu Pisma, tym bardziej to Pismo czyni postępy w nim samym. "Istnieje - przekonywał kard. Martini - pewnego rodzaju krążenie: ja wchodzę w Pismo, a Pismo wchodzi we mnie" (por. Kapłaństwo. Czy warto poświęcić wszystko? Kraków 2009, 60n).

Tak więc nie sposób studiować rzetelnie i uczciwie teologii bez sięgania do źródeł biblijnych i patrystycznych oraz instrumenta studiorum - bibliografii, atlasów, kontekstu historycznego, chronologii itd. Nie można być dobrym wychowawcą i nauczycielem bez zgłębiania pedagogii Bożej opisanej w Piśmie Świętym i Tradycji Kościoła. Stąd nowy Słownik jest nieodzownym przewodnikiem dla tego typu nauczania i wychowania w wierze.

Trzeba wyrazić ogromną wdzięczność wielkim miłośnikom drogi "powrotu do źródeł" - prof. Janowi Marii Szymusiakowi SJ i prof. Markowi Starowiejskiemu oraz ich współpracownikom, za ich wieloletnie badania i gotowość dzielenia się jej owocami z polskimi czytelnikami. 

ks. Jan Kochel