Obraz Świętej Rodziny w staropolskich kolędach

2019-01-25

(…) Racz przyjąci naszą chwałę,

Racz daci dobre skonanie

Prze twej Matki zasłużenie,

Abychom cię wżdy chwalili,

Z tobą wiecznie krolowali. Amen.

Odkrywcą staropolskiej pieśni był Aleksander Bruckner, a odnalazł ją w XIX wieku w zbiorach Biblioteki Załuskich w Petersburgu.

Geneza kolęd jest różna- dyktowały je liturgia, nabożeństwa, obrzędy kościelne… Średniowiecze wytworzyło kolędy sakralne: liturgiczne i paraliturgiczne. Najbardziej żywotne od XV wieku były hymniczne, np. "Anioł pasterzom mówił". W paraliturgicznych ujmowano elementy świeckie, zaś widowiska jasełkowe (misteria) pojawiły się w XVII wieku w Polsce. Pierwsze drukowane pochodzą z roku 1522 w "Żywocie Pana Jezu Chrysta" Baltazara Opeca.

Na uwagę zasługują kolędy - pastorałki związane z wyobrażeniami ludowymi. Miejsce akcji przenosi nas do Polski, pasterze noszą polskie imiona, niekiedy mówią gwarą , np. „Przybieżeli do Betlejem”…

Wybitną kolędą jest z 1792 roku "Pieśń o narodzeniu Pańskim" F. Karpińskiego, zwana "Bóg się rodzi" - do dziś chętnie śpiewana. Z XIX i XX wieku weszła do obiegu "Mizerna cicha" autorstwa T. Lenartowicza. Dwustuletnia kolęda "Cicha noc" jest dziś jedyną kolędą identyfikowaną przez polskich użytkowników z obcym pierwowzorem, a utwór ten zajął trwałe miejsce w ogólnoświatowej kulturze. W czasach powojennych do liturgii mszalnej nie wprowadzono niemal żadnych nowych kolęd.

"Kantyczki karmelitańskie" z XVIII to obszerny i ciekawy zbiór staropolskich pieśni bożonarodzeniowych używany w klasztorach, ale rozpowszechniony. Znajduje się w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie.

W tych kantyczkach warto spojrzeć na obraz Świętej Rodziny, najpierw na OBRAZ DZIECIĄTKA. W jaki sposób postrzegali Zbawiciela autorzy staropolskich kolęd? Znajdujemy Jego imię w wersji podstawowej - JEZUS, ale też Jezuleniek, Jezulinek, Jezunio. Obok poznajemy nazwy uświęcone tradycją - CHRYSTUS, Jezus Chrystus, Mesjasz, Odkupiciel, Zbawiciel. Pieśni te prezentują niemowlę jako DZIECIĘ, dzieciątko, dziecina, dzieciąteczko, niemowlątko, niewiniątko… Kiedy Jezus panuje nad światem, wtedy określa się Go jako BÓG, dziedzic, król, królewicz, monarcha, pan, paniąteczko, panicz, stwórca… syn Boga żywego, syn wiekuisty, synunio…

O Dzieciątku mówią też pieszczotliwe słowa: aniołeczek, baranek, duszątko, fijołeczek, jagniątko, kanareczek, kochanie, niewiniątko, promyczek, pociecha, wzdychanie… Inne nazwy są nacechowane współczuciem, nawet litością: nieboże, żebrak, robak, sierota, bo w przyszłości czeka Go śmierć na krzyżu.

Uczucia, którymi darzony jest mały Jezus, są prawie zawsze pozytywne, ponieważ nie postrzega się Go jeszcze jako sędziego, ale bezbronne niemowlę.

W zbiorze kantyczek znajdują się także określenia miejsca narodzin Jezusa: żłób, szopa, stajenka, jasełko, buda, chata, obora, barłóg jako miejsce ubogie.

Ewangeliści podają lakoniczne wiadomości o narodzinach Jezusa , a już w wiekach średnich zostały one rozbudowane, przepełnione miłością do Dzieciątka - Jezusa.

Drugą osobą po Jezusie, która często pojawia się w tekstach staropolskich kolęd, jest MARYJA. Widzimy ją w kolędach jako Matkę z dodatkowymi określeniami "Panna, czysta Panienka, Dziewica, prześliczna, która karmi, spowija, nakrywa, jest z Józefem. Jest Matusią, Matuchną, Matuchniczką, Matusinką, Matulenką, Mateńką, ale też panienką, panieneczką najświętszą, niepokalaną, przeczystą; dziewicą, śliczną królową, rodzicielką, świętą, słodką, kochaną…". Wiele tu spieszczeń, co świadczy o poufałym stosunku dawnych twórców do Maryi, ubogiej, młodej matki, która z miłością pielęgnuje Dziecię. W staropolskich kolędach oddawano Jej prawie taką cześć, jak Jezusowi .

I obraz JÓZEFA zachowany w prezentowanym zbiorku kolęd związany jest z polską i ogólnoeuropejską tradycją ikonograficzną oraz literacką, która przedstawia go jako człowieka w zaawansowanym wieku, siwowłosego, brodatego starca. Tak więc to: stary, stareńki, dziaduś, ale święty, błogosławiony, zacny, oblubieniec, ojciec, ojczenek, piastun, opiekun, tatunio, małżonek.

Na uwagę zasługują wzajemne relacje panujące między członkami Świętej Rodziny:

• JÓZEF pełni funkcję męża , ojca i opiekuna, który czuwa nad spokojem i bezpieczeństwem Maryi i Dzieciątka. Darzy małżonkę szacunkiem, pociesza ja, współczuje młodej matce i z oddaniem służy Dziecku i Maryi - "służy z pilnością i uczciwością";
• MARYJA jako matka Zbawiciela mimo młodego wieku i braku doświadczenia życiowego dominuje nad mężem i kieruje jego poczynaniami, a Józef posłusznie wykonuje jej polecenia i prośby;
• JEZUS, np. w jednej z kolęd, opartej na wątku pasterskim, upomina żartobliwie rozbawionego z pasterzami ojca słowami: „Pan się śmieje, główka chwieje,/ o tata, tata!/ Dosyć, dosyć, pomnij, proszę,/ na swoje lata.

Uboga to Rodzina, święta, kochająca się, w której dziecko może czuć się bezpiecznie, radośnie, spokojne, zaś rodzice znają swe miejsce i zadania .Kierowani niezwykłą miłością potrafią stworzyć prawdziwy choć naprawdę ubogi dom.