Coraz rzadziej pojawiają się nowe tłumaczenia medytacji Carlo Maria Martiniego (+2012). Jezuickie Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy dawniej proponowało co roku kilka nowych pozycji tego poczytnego biblisty i przewodnika duchowego. Tym razem WAM oddaje w nasze ręce "nowość" w kilku wymiarach. Chociaż książka jest tłumaczeniem medytacji z 1997 r., to w przekładzie na język polski ukazuje się po raz pierwszy. Jest to zbiór konferencji rekolekcyjnych wygłoszonych przez kard. Martiniego do biskupów Lombardii w marcu 1992 r. na temat Ćwiczeń ignacjańskich. Niezwykłe jest w tym to, że sami biskupi poprosili Kardynała, aby poprowadził dla nich klasyczne Ćwiczenia duchowe wg schematu zaproponowanego przez św. Ignacego Loyoli. Martini wyznał jednak, że "minęło dwadzieścia lat, odkąd odłożyłem na bok, nie w duchu, ma się rozumieć, ale co do litery, książeczkę św. Ignacego. Kiedy w roku 1972 zostałem niespodziewanie poproszony, by zastąpić złożonego chorobą ojca Lyonneta w poprowadzeniu Ćwiczeń dla księży diecezji mediolańskiej w ramach formacji młodych kapłanów, i nie miałem czasu na przygotowanie, wziąłem jako tekst wyjściowy Ewangelię według św. Marka. Od tamtego czasu nie wróciłem do oryginalnego tekstu Ćwiczeń napisanego przez Ignacego przed czterystu laty, ponieważ wydawało mi się to historycznie anachronizmem" (s. 15).

Przez ten czas kard. Martini dokonał swoistej odnowy - "ubiblijnienia" - ignacjańskich rekolekcji. Prowadził rekolekcje dla różnych grup duchownych i świeckich, zapraszając do medytacji albo nad jedną z czterech Ewangelii, albo nad wybraną postacią biblijną Starego czy Nowego Testamentu, np. Abrahama, Mojżesza, Samuela, Dawida, Hioba, Jakuba, Piotra, Pawła, Tymoteusza itd., zgodnie z dynamiką Ćwiczeń duchowych (ĆD), nie odnosząc się jednak w ogóle do treści ignacjańskiej książeczki. Teraz powraca do niej z nową świeżością i dynamizmem. Kardynał z wyraźną radością i entuzjazmem czyta i komentuje na nowo klasyczne reguły duchowości jezuickiej. Czyni to jednak według własnego "klucza". Jego metoda uwzględnia pięć kroków:

- najpierw proponuje krótką, bardzo prostą analizę tekstu ĆD, a więc pracę nad odczytaniem fragmentu ignacjańskiego tekstu w jego oryginalnym kontekście;

- dołącza do tego (kiedy będzie to przydatne) kontekst Autobiografii Ignacego (Opowieści pielgrzyma); to dokument pozwalający lepiej zrozumieć niektóre punkty Ćwiczeń;

- w trzecim kroku rozważa owoc [medytacji], który ma zostać osiągnięty w rozmyślaniu, rzecz bardzo ważną w ignacjańskiej metodologii: "zawsze starać się o owoc i prosić o niego jak o dar";

- następnie wskazuje kilka propozycji lektury biblijnej, ponieważ co prawda Ignacy odnosi się do Pisma Świętego, ale dzisiaj "możemy zrobić to jeszcze obszerniej, biorąc pod uwagę rozwój egzegezy biblijnej i znajomości Pisma, jaki dokonał się w Kościele w ciągu ostatnich czterech stuleci";

- na koniec przedstawia kilka sugestii natury duszpasterskiej.

Metodologia - zaproponowana przez C.M. Martiniego - syntetycznie ujmuje zasadnicze cechy rekolekcji ignacjańskich. Nie jest to klasyczna devotio moderna, lecz zaproszenie do osobistego ćwiczenia się w słuchaniu i odczytywaniu woli Bożej zapisanej w słowie Bożym w rytmie (dynamice) lectio divina. Arcybiskup Mediolanu dostrzegł potrzebę nowego podejścia do tekstów Ćwiczeń, nowej interpretacji i aktualizacji. Konsekwentnie uczył, że przylgnięcie do słowa Bożego winno dokonywać się w trakcie rekolekcji, a uprzywilejowaną formą winno być lectio divina, czyli Boże czytanie, zwane też "pobożną lekturą" (DV 25). W odnowionej formule Martini dokonuje umiejętnego połączenia słowa Bożego z duchowością ignacjańską. Dobitnie dowiódł tego niedawno Seweryn Wąsik SJ w swojej dysertacji doktorskiej pt. Formacja duchowa chrześcijanina w rekolekcjach Kardynała Carlo Maria Martiniego (UKSW - Warszawa 2019). Nowatorskie połączenie tych dwóch elementów zdecyduje o popularności i efektywności prowadzonych rekolekcji. Chodzi o zmianę formy "dawania" (prowadzenia) ćwiczeń - medytacji - kierownictwa duchowego; dostosowanie ich do wyzwań, z jakimi zmaga się współczesny chrześcijanin, np. sekularyzacja, kult subiektywizmu, negacja autorytetów, konsumpcjonizm, relatywizm moralny, negacja Kościoła oraz zagrażające przeszkody ideologiczne i religijne w przyjęciu słowa Bożego.

Powrót do klasycznych tekstów Ćwiczeń wiąże się z powrotem do zasadniczego ich celu i dynamiki. Św. Ignacy pisał: "Ćwiczenia duchowe mają na celu odniesienie zwycięstwa nad samym sobą i uporządkowanie swego życia tak, by nie ulegać jakiemukolwiek nieuporządkowaniu" (ĆD 21). Nie chodzi jednak tylko o uporządkowanie moralne (ascetyczne), lecz również o uporządkowanie duchowe (mistyczne). "Uporządkowanie nie oznacza po prostu odbycia dobrej spowiedzi, ale znalezienie tego porządku, którym jest wybór dobrego życia w oczach Boga" - przekonuje. Chodzi zatem o solidne duchowe uporządkowanie swojego życia. "Ćwiczenia duchowe mające na celu podjęcie ważnej decyzji, uporządkowanie swojego życia, przezwyciężenie uwarunkowań tego świata i uwolnienie się od nieuporządkowanych uczuć" (s. 17).

Oto zadanie nie tylko dla Jezuity, ale dla każdego chrześcijanina i w ogóle dla każdego człowieka. Jak (zatem winniśmy) uporządkować swoje życie? 

Kardynał jako doświadczony przewodnik i kierownik duchowy prowadzi nie tylko biskupów Lombardii, ale każdego z nas po drogach duchowych, które wcześniej przeszedł Święty z Loyoli. W swojej książce proponuje dziewięć rozbudowanych medytacji i kilka homilii do tekstów liturgicznych.

Schemat przewodnika do ćwiczeń duchowych jest następujący:

I. Wprowadzenie: uwagi początkowe - cel i dynamika Ćwiczeń (ĆD 1 i 15);

II. Zasada i fundament (ĆD 23);

Ku radości i pełni Królestwa;

III. Rozmyślanie nad trzema grzechami (ĆD 45-54);

IV. Poczucie grzechu i miłosierdzia (ĆD 55-61);

Dać się porwać i kierować Duchowi;

V. Powtórzenia i addycje (ĆD 62-90);

W tajemnicy wobec Boga;

VI. Wezwanie Króla (ĆD 91-98);

VII. Dynamika kontemplacji i kontemplacja o Wcieleniu (ĆD 101-109);

VIII. Dwa przeciwstawne programy (ĆD 136-146);

IX. W stronę autentycznego chrześcijańskiego humanizmu (ĆD 175-188; 230-237);

Prawdziwym kluczem do uporządkowania życia jest poczucie wewnętrznej wolności. Jest to możliwe nie dzięki własnym siłom, lecz we współpracy z kochającym i miłosiernym Bogiem. Św. Ignacy uczy: "W każdym dobrym wyborze - o ile to możliwe z naszej strony - nasza intencja powinna być czysta. Na uwadze mieć powinniśmy tylko cel, dla którego jesteśmy stworzeni, to znaczy chwałę Boga, naszego Pana, i zbawienie własnej duszy" (ĆD 169). Jeśli zatem Ćwiczenia mają prowadzić do najlepszych życiowych wyborów, które odpowiadają celowi ostatecznemu człowieka, to potrzeba ładu (porządku) oraz wolności od światowych uwarunkowań i zagrożeń.

Warto kolejny raz pozwolić się poprowadzić doświadczonemu kierownikowi duchowemu, jakim jest kard. Martini, zaufać jego mądrości i wsłuchać się w jego cenne uwagi duchowe, egzegetyczne i duszpasterskie.

ks. Jan Kochel