Edukacji osób w wieku senioralnym (geragogika) należy do jednej z subdyscyplin stosowanych (praktycznych) pedagogiki. Badania geragogiczne charakteryzują się przede wszystkim tym, że diagnozują rzeczywistość pedagogiczną osób posiadających status emeryta, czyli rozpoznają ją, opisują i wyjaśniają; ustalają jej podstawowe cechy, a także zasady funkcjonowania.

W pierwszej części naszej introdukcji przyjrzymy się podstawowym założeniom edukacji osób starszych. Wychodząc od fundamentów antycznych gerontologii, wskażemy na granice starości, cele i zadania edukacji w starszym wieku, wyróżnimy podstawowe treści (tematy) gerontologiczne. Istotną rolę w edukacji osób dorosłych odgrywa pozytywna motywacja do uczenia się oraz potrzeba formacji w perspektywie celu ostatecznego. Dojrzałość – doskonałość w wychowaniu funkcjonować może jako cel lub jako środek do jego osiągnięcia. Chodzi zatem o dojrzałość – doskonałość jako cel wychowania na każdym etapie życia, a zwłaszcza u jego kresu.

Pismo Święte wyróżnia trzy fazy życia ludzkiego: dzieciństwo, młodość i wiek dojrzały (por. Pwt 32,25; Ps 148,12; Ez 9,6). Nie idealizuje bynajmniej starości, ale przedstawia jej blaski i cienie z wielkim szacunkiem i realizmem. Wystarczy wspomnieć opisy starości wybranych postaci biblijnych, np. Izaaka (Rdz 27,1-40), kapłana Helego (1 Sm 3,1-4), króla Dawida (1 Krl 1,1-4), króla Salomona (1 Krl 11,1-43) czy szczegółowo omawiane Tobita, Eleazara, Hioba, wdowy Noemi, starca Symeona, prorokini Anny, Pawła – Apostoła narodów czy Jana Apostoła. Echo obserwacji dokonań („aktywności”) osób w wieku sędziwym pojawia się w również w psalmach, w zbiorze ksiąg mądrościowych i listach pasterskich. Pogłębiona biblijna refleksja nad starością wprowadza nas w rzeczywistość edukacji osób w starszym wieku, gdyż „sędziwością u ludzi jest mądrość, a miarą starości – życie nieskalane” (Mdr 4,9: BT).

Trzecia część introdukcji jest spojrzeniem na pedagogię dojrzewania w wierze kard. C.M. Martiniego. Arcybiskup Mediolanu jako wytrawny przewodnik i pedagog konsekwentnie podkreślał edukacyjną wartość Biblii nie tylko z powodu jej walorów literackich, lecz dlatego, że jest ona księgą historii wychowania ludu wybranego i księgą Ducha Świętego, który porusza serca ku dobru i prawdzie; jest ona księgą edukacyjną również dlatego, ponieważ stawia Boga jako wychowawcę w centrum złożonego procesu kształcenia osobistego i wspólnotowego. Włoski Hierarcha, wyrażając potrzebę oparcia programów edukacyjnych na silnej podwalinie jaką jest „Bóg nauczyciel”, opisuje jedenaście cech charakteryzujących program edukacyjny oraz metodologię ścieżki edukacyjnej, którą Bóg prowadzi swój lud. Tworzy tym samym model bogatej i zakorzenionej w Biblii teologii nauczania i wychowania w wierze, istotny z punktu widzenia edukacji osób dorosłych (starszych).

Ostatnia część to próba przejścia od teorii prowadzi do praktyki, proponując trzy wymiary formacji osób w podeszłym wieku: formację intelektualną osób starszych, formację społeczno-kulturową seniorów oraz duszpasterstwo osób w podeszłym wieku. Formację osób starszych trzeba rozumieć jako dążenie do dojrzałości (doskonałości) w wieloaspektowym procesie, obejmującym wymiar intelektualny, społeczno-kulturowy i religijny. Tego typu formacja jawi się również jako wpływanie na własny rozwój (autoformacja), która trwa przez całe życie człowieka.

Systematycznie rozrasta się literatura naukowa na tematy gerontologiczne, wciąż brak jednak opracowań interdyscyplinarnych z pogranicza pedagogiki i teologii. Niniejsza introdukcja do edukacji osób starszych nosi podtytuł „W kręgu pedagogiki katolickiej”, co może sugerować konfesyjne ujęcie, lecz w praktyce jest próbą uświadomienia, że pedagogika katolicka ma swoją antropologię – naukę o człowieku, teleologię – naukę o celach bytu oraz aksjologię – naukę o wartościach. „Koncepcja pedagogiczna może deklaratywnie wiązać się z określoną religią. Co więcej, jeżeli współczesna pedagogika czy jakakolwiek jej koncepcja nie uwzględnia religii jako istotnego elementu wychowania, wówczas oddala się mocno od rzeczywistości i nie liczy się z człowiekiem, który był, jest i pozostanie istotą religijną” (Radosław Chałupniak).

Nasza introdukcja (wprowadzenie) ma charakter interdyscyplinarny. To głos w dyskusji, która rozwija się we współczesnym świecie pogrążonym w kryzysie tożsamości i zaangażowania wspólnotowego. Z jednej strony mówi się dzisiaj o „przesadzie diagnostycznej”, której nie zawsze towarzyszą decyzje prowadzące do rozwiązań i możliwe do zastosowania opcje. Z drugiej strony poszukuje się rozwiązań uniwersalnych. W naszej introdukcji nie proponujemy spojrzenia czysto kulturowego czy socjologicznego. To co zamierzamy przedstawić, idzie raczej po linii pedagogiczno-pastoralnej propozycji edukacyjnej i formacyjnej.

Wychowanie (samowychowanie), socjalizacja i edukacja seniorów jest założonym procesem oddziaływania o charakterze antropologicznym (kim jest człowiek w podeszłym wieku i czemu ma służyć jego wychowanie?), aksjologicznym (jakie wartości leżą u podstaw celów jego wychowania?), etycznym (jakie zasady moralno-społeczne, stanowiące kod kulturowy tej grupy, decydują o jakości procesów pedagogicznych?) oraz prakseologicznym (jak sprawnie i skutecznie, bez naruszania godności seniorów, efektywnie działać w ramach procesów wychowawczych i edukacyjnych?).

zob. Wprowadzenie

Redakcja Wydawnictw WT UO

________________________________________________________________________

Wprowadzenie

Rozdział I. Podstawowe założenia edukacji osób starszych

1. Fundamenty gerontologii

2. Granice starości

3. Cele i zadania edukacji w starszym wieku

4. Treści edukacji w starszym wieku

5. Pozytywna motywacja dorosłych do uczenia się i samowychowania

6. Potrzeba formacji dorosłych w perspektywie celu ostatecznego

Rozdział II. Osoby w podeszłym wieku w perspektywie biblijnej

1. Biblijne wzorce osób starszych w Starym Testamencie

2. Biblijne wzorce osób starszych w Nowym Testamencie

3. Kerygmatyczny obraz starszego (presbýteros)

Rozdział III. Pedagogia dojrzałości Carla M. kard. Martiniego

1. Podstawy pedagogii kard. Martiniego

2. Kto jest dorosły (starszy) w wierze?

3. Teologia nauczania i wychowania w wierze

Rozdział IV. Formacja osób w podeszłym wieku

1. Formacja intelektualna osób starszych

2. Formacja społeczno-kulturowa seniorów

3. Duszpasterstwo osób w podeszłym wieku

Zakończenie

Bibliografia

Summary

Problem aktywności, kształcenia, edukacji, ale także duszpasterstwa i formacji religijnej ludzi starszych jest dzisiaj niezwykle palącym tematem. Jednocześnie wciąż brakuje zarówno teoretycznych, koncepcyjnych opracowań tej problematyki, jak również praktycznych materiałów, mogących stanowić narzędzie do formacji tej grupy wiekowej (…). Przedstawiana monografia stanowi niezwykle cenną propozycję pedagogiczno-pastoralną zarówno w odniesieniu do teorii jak i praktyki działań adresowanych do osób starszych. Na szczególną uwagę zasługuje nadanie centralnego znaczenia takim podstawom edukacji, jak antropologia, aksjologia, etyka, religia. Co ciekawe, każdy z rozdziałów tej pracy zawiera repetytorium mające w zamyśle Autora służyć do pogłębienia omawianych zagadnień w ramach ćwiczeń w małych grupach lub indywidualnej pracy samowychowawczej. Jest to rozwiązanie bardzo trafione, w znacznym stopniu wzmacniające walor praktyczny prezentowanych materiałów.

ks. dr hab. Paweł Mąkosa, prof. KUL

Autor publikacji podjął ważny element życia społecznego, jakim jest „starzenie się”. Wskazuje na znaczenie i potrzebę dostrzegania i liczenia się ze specyfiką tego wieku. W przygotowanej monografii podjął trud łączenia w jedno kilku podstawowych wątków ludzkiego życia. Zaliczam do nich sprawy egzystencji i funkcjonowania osoby w życiu społecznym, związana z wiekiem dorosłość, życie religijne, osiąganie dojrzałości religijnej. Publikacja może ubogacić i skierować na nowe tory myślenia przedstawicieli gerontologii. Za potrzebą pochylenia nad tymi problemami przemawia przede wszystkim cel stawiany przed tą dziedziną wiedzy: afirmacja i unaocznienie osobowej godności człowieka przynależnej mu w toku całego życia, w tym również w okresie przeżywania własnej starości.

dr hab. Anna Walulik, prof. Akademia Ignatianum w Krakowie

zob. Artykuł recenzyjny Piotra Guzdka "Teologia i moralność" 16(2021) nr 1, 225-230.