Warto przeczytać
Wielkanoc na znaczkach pocztowych
2025-03-30
Tajemnica zmartwychwstania jest centralną prawdą wiary Kościoła, która nadaje mu sens i żywotność całej ludzkiej historii. Objawia to słowo nadziei wypowiedziane przez Apostołów. Piotr w swojej mowie w Dziejach Apostolskich powiedział: "[...] Bóg wskrzesił Go [Jezusa], zerwawszy więzy śmierci, gdyż niemożliwe było, aby ona panowała nad Nim" (Dz 2,24). Natomiast Paweł uczy: "Jeśli Chrystus nie zmartwychwstał, daremne jest nasze nauczanie, próżna jest także wasza wiara" (1 Kor 15,14). Zmartwychwstanie odradza naszą wolność, leczy rozczarowania i nadaje historii prawdziwe i pozytywne cele, podobnie jak wiosna przynosi nową nadzieje życia.
1. Motywy wielkanocne w kulturze i sztuce
Temat zmartwychwstania, religijny wymiar i tradycje Wielkanocy są obecne na płótnach wielu wybitnych malarzy oraz w tradycyjnej pobożności i twórczości ludowej. Polscy malarze, jak
Jan Matejko, Jacek Malczewski, Włodzimierz Tetmajer, Józef Mehoffer, Jan Styka tworzyli dzieła, które utrwaliły w świadomości narodu prawdę o zwycięstwie życia nad grzechem, śmiercią i złym duchem. Zofia Kossak w "Roku polskim" pisze o Nocy błogosławionej i wielkiej: "Wszystko, co Niebo dotychczas zesłało, proroctwa, dziwy i cuda, Objawienie i Wcielenie, było przygotowaniem momentu, gdy śmierć zostanie pożarta w zwycięstwie, a nastąpi Zmartwychwstanie" (Rok polski, 43). Wielcy twórcy i ikonopisarze ukazywali Chrystusa Zwycięzcę, który wychodzi z grobu i obwieszcza radosną nowinę: „[Alleluja!] Pan rzeczywiście zmartwychwstał!” (Łk 24,34; 1 Kor 15,4n).
Motyw wielkanocnego jajka w malarstwie pojawia się, np. w dziełach Salvador Dali, René Magritte czy Stanisława Witkiewicza, ale nade wszystko w twórczości ludowej i pobożności chrześcijan. "Cud nowego życia ukrytego w jaju przemawiał do ludzi starożytności znacznie bardziej niż do ludzi czasów współczesnych, którzy pochłonięci codziennością prawie go nie zauważają. Dla starożytnych jajo było symbolem w potrójnym sensie: jako jajo świata, jako symbol płodności i zdrowia, szczęścia i jako przedmiot kultowy. Jednak jego symbolika zasadza się zawsze na jednej podstawowej idei: jajo jest początkiem stawania się, początkiem rozwoju" - pisała Dorothea Forstner OSB (Świat symboliki chrześcijańskiej, 459). Stąd też symbolika jaja wielkanocnego jako cudu nowego życia i zwycięstwa na śmiercią.
Z kolei obraz wielkanocnego zająca, z tej racji, że rzekomo śpi z otwartymi oczyma, zalicza się do symboli czujności. Św. Augustyn, według Vetus latina: "Skała jest ucieczką jeży i zajęcy" (Ps 103,18), widział w obydwu zwierzętach stworzenia szukające schronienia w skale - w Chrystusie (Świat symboliki chrześcijańskiej, 310). Inne przykłady symbolu zająca, zaczerpnięte ze sztuki starożytnej, np. znalezione gliniane naczyńko chrzcielne w Achim (Górny Egipt) z III i IV wieku czy nagrobek z katakumby św. Marka i Marcelina, potwierdzają tylko ich sakralne znaczenie.
Trzeci symbol - baranek wielkanocny - posiada głębokie uzasadnienie biblijne i teologiczne. W Apokalipsie św. Jana Chrystus Zmartwychwstały posiada rysy baranka zabitego (gr. arnion; por. Ap 5,6.12; 13,8), choć jest w rzeczywistości żywy i pełen chwały (Ap 5,8.13; 7,9n; 14,1). Nawiązuje do baranka paschalnego, spożywanego przez Izraelitów w święto Paschy, który przez swoją krew uwalnia ludzi od ich grzechów (Wj 12,5.13; 1 P 1,19; J 19,36; 1 Kor 5,7); on jest tez panem dziejów (Ap 6,1.16n), zachęca ludzi, by szli za Nim (Ap 7,17; 14,4; 15,3; 19,7-9; 21,9). W Baranku widzi się wypełnienie proroctwa o Słudze Jahwe, czyli o Baranku [Chrystusie], który w milczeniu idzie na ofiarę [krzyżową] (Iz 53,7; Dz 8,32), by ostatecznie zwyciężyć grzech, śmierć i szatana (por. Leon-Dufour, Słownik NT, 152n).
Świat symboliki chrześcijańskiej wzmacniają tradycje i zwyczaje ludowe, które towarzyszą wielkanocnej radości i nadziei: od pięknej tradycji "święconego" po pozdrowienia i radosne śmigusy-dyngusy. "Święto, co przeobraziło dolę ludzką, nie mieści się w ramach jednej doby" - przekonuje Zofia Kossak (Rok polski, 43). Motywy wielkanocne pojawiają się również w filatelistyce polskiej i światowej, chociaż rzadziej niż motywy bożonarodzeniowe. Dominuje symbolika zaczerpnięta z pobożności ludowej oraz z tradycji i zwyczajów mocno osadzonych w wiosennej sile odrodzenia przyrody i witalności nowego życia.
2. Wielka Noc na znaczkach pocztowych
Chociaż uroczystość Zmartwychwstania przewyższa w liturgii Boże Narodzenie, to nie odzwierciedla się to w świadomości ludu, a tym sam i na znaczków pocztowych. Zdecydowanie znaczki bożonarodzeniowe dominują. Wyraźnie widać to w emisjach Poczty Watykanu i Polski. Poczta Watykańska wprowadziła pierwsze znaczki z okazji Wielkanocy w roku 1969 (Mi Va 533-35), ale dopiero od roku 2010 pojawia się stała emisja pod tytułem "Wielkanoc" (Mi Va 1665).
Pasqua 1969 - Mi Va 544-46
Pasqua 2010 - Mi Va 1665
Poczta Polska stałą emisję znaczków z tytułem "Wielkanoc" inicjuje od roku 1997 (Fi 3488-91). Polskie znaczki z motywami wielkanocnymi przedstawiają: a) tradycje i zwyczaje ludowe, b) paschalne symbole chrześcijańskie oraz c) sztukę religijną związaną z Chrystusem Zmartwychwstałym.
Wielkanoc 1997 - Fi 3488-91
Pierwszy motyw wielkanocny pojawił się w 1995 roku w serii znaczków pt. "Pisanki polskie". Na znaczkach przedstawiono pisanki pochodzące z różnych regionów Polski: Śląska Opolskiego, Podlasia, Opoczyńskiego oraz Puszczy Białej, Łowickiego i Podlasia-Lubelszczyzny.
Pisanki polskie (1995) - Fi 3378-81
Motyw pisanki kontynuowano w latach 2008, 2014-18 oraz 2021, wydobywając całe piękno tego zwyczaju, bogactwo barw, wzorów i kompozycji "pisanek" z różnych regionów kraju, zob.
Pisanki polskie - Fi 4512-13; 4604-4605; 4670-72; 4752-53; 4828; 5126.
Inne symbole, zwyczaje i tradycje ludowe okresu wielkanocnego prezentują znaczki z różnych okresów, np.
Fi 3809 (2002); 4021 (2005); 4086 (2006); 4361 (2011);
Istotny jest zwłaszcza symbol baranka paschalnego czy figura (postać) Zmartwychwstałego Pana, np.
Baranek paschalny Fi 3551 (1998); 3950 (2004); 4151 (2007); 4324 (2010); 4400 (2012)
Chrystus Zmartwychwstały - Fi 3552 (1998); Fi 3663-64 (2000); Fi 3895 (2003)
Poczta Polska emituje też przykłady malarstwa religijnego z motywami paschalnymi, np. obraz "Zmartwychwstanie" malarza małopolskiego z połowy XV w. ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie oraz inne przykłady twórczości artystycznej; np. obrazy Szymona Czechowicza.
Obrazy - Fi 3603 (1999); 3733-34 (2001); 4267-78 (2009)
W ostatniej dekadzie wprowadza się do obiegu miniatury dzieł z motywami paschalnymi: z Rawenny (Fi 5202), Dzierżoniowa (Fi 5296), Katowic-Panewnik (Fi 5374).
Na znaczku z 2024 roku przedstawiono płaskorzeźbę Chrystusa Zmartwychwstałego z kościoła parafialnym św. Ludwika IX Króla i Wniebowzięcia NMP przy klasztorze Zakonu Braci Mniejszych - Franciszkanów w Katowicach-Panewnikach.
Koperta i znaczek Fi 5374
Koperta z 2025 roku (Fi 5436-37)
W najnowszej edycji pojawia się symbolika zająca wielkanocnego, daleka od stylistyki paschalnej, nawiązująca raczej do komercyjnych dekoracji przedświątecznych w wielkich supermarketach. Czy w tę stronę podążać będą kolejne projekty znaczków pocztowych? Czy rzeczywiście chodzi o ekonomię gospodarczą czy raczej o ekonomię zbawienia?
3. Wyższość Świąt Wielkanocnych nad Bożym Narodzeniem
Misterium Paschalne męki, śmierci i zmartwychwstania Chrystusa jest centralnym wydarzeniem zbawczym, stąd "prawie każde wydarzenie z życia wiernych odpowiednio usposobionych zostaje uświęcone przez łaskę Bożą płynącą z [tego] paschalnego misterium" (KL 61). Z niego czerpią moc wszystkie sakramenty i sakramentalia (tradycje, zwyczaje, pobożność ludowa). Zgodnie z tradycją apostolską, która rozpoczęła się w dniu zmartwychwstania Chrystusa, Kościół celebruje misterium paschalne w każdą niedzielę (dies paschalis), sprawując Eucharystię (KL 106; por. Jan Paweł II, Encyklika Ecclesia de Eucharistia, Watykan 2003; List Mane nobiscum Domine - na Rok Eucharystii 2004-2005, Watykan 2005).
W pobożności ludowej wciąż bardziej eksponuje się święta Bożego Narodzenia niż Wielkanoc. Podobnie bardziej rozbudowana jest pobożność pasyjna niż paschalna. Trudno jest "przebić się" rożnych formom pobożności wielkanocnej, np. Nabożeństwo do Bożego miłosierdzia czy Drodze światła (zob. DPL 152-156). Doroczne błogosławieństwo rodzin i ich domów częściej odbywa się w okresie Bożego Narodzenia niż w okresie Wielkanocy (DPL 152). Co innego teologia, a co innego praktyka duszpasterska. Znajduje to również swoje odzwierciedlenie w świadomości i codziennym życiu wiernych Kościoła katolickiego.
Znamienny jest zatem fakt, że w wielu krajach o korzeniach chrześcijańskich funkcjonują cykliczne emisje znaczków pocztowych wydawanych z okazji Bożego Narodzenia, a właściwie tylko w dwóch krajach pojawiły się takie cykle z okazji Wielkanocy (zob. Polska i Watykan). Urzędy Pocztowe niektórych krajów wprowadziły do obiegu pojedyncze znaczki lub serie znaczków z motywami paschalnymi (wielkanocnymi), np. Czechosłowacja w roku 1969.
Czechosłowacja - 1969 Mi ark 1911
Ciekawe są również emisje znaczków z motywami paschalnymi z kraków afrykańskich., np. z Burundi (1969), Togo (1975) oraz północno-wschodniej części Ameryki Południowej - Republiki Surinamu.
Wielkanoc w Burundi - Mi Bl 48 i Togo (Mi Bl 94)
Znaczki z motywami paschalnymi pojawiają się też w takich egzotycznych krajach jak, np. Górna Wolta (1967 - Mi 223B), Fujeira / Fudżjara (1970 - Mi Bl 20b), Grenada (1970), Burundi (1972), Niger (1975), Rwanda (1975), Malawi (1978), Wallis et Futuna (1980), Wyspy św. Tomasza i Książęca (1983), Mali (1984), Surinam (1983), Sierra Leone (1985), Kamerun (1986), Anguilla (1991), Barbados (1992), Uganda (1992), Gujana (1992), Gahna (1993), Wyspy Marshalla (1997), Tongo (2014), Wyspy Cooka (2014), Penhryn (2017 - Mi Bl 122; zob. https://znaczkopol.pl/znaczki/wielkanoc/).
Kraje Europy Środkowej i Centralnej oraz Bałkanów wprowadziły do obiegu emisje cykliczne - w ograniczonym okresie - znaczków wielkanocnych, np. Węgier z 1995, a później regularnie w latach 1998 - 2024. Podobne Poczty Słowacji (od 1996 - Mi 248, a później od 2002), Republiki Czech (od 1998 - 2024), Węgier (od 1995, a później od 1998 - 2024), Ukraina (od 1993 - Mi 100), Rumunii (od 1991, a później od 1999 - 2024), Mołdawii, Słowenii, Macedonii Północnej, Serbii czy Chorwacji.
Baranek Paschalny Węgry - Mi H 4332 oraz Mi H 4488-89
Wielkanoc - Słowacja (2005) - Mi 508; Słowenia (2002) - Mi 384-85
Wielkanoc - Serbia (2010) i Chorwacja (2010) - Mi 943
***
Zmartwychwstanie jest wielkim orędziem nadziei dla świata. Każdy człowiek może uwierzyć i ujrzeć Zmartwychwstałego Pana, jeśli tylko zechce Go szukać i zgodzić się, aby On nas szukał. Pierwszą osobą, która odkryła znaki Zmartwychwstałego, była kobieta pełna delikatności i czułości serca (Maria Magdalena), a potem byli Piotr i apostołowie oraz inni chrześcijanie (por. Mt 28,10; Łk 24,34n; 1 Kor 15,5-7). Lecz Jezus może objawić się każdemu, kto zechce uwierzyć w Niego. Wiara jest zatem drogą, na której poddajemy rewizji nasze zawężone pojmowanie Boga i nawracamy się ze smutku i mierności do wielkodusznego i otwartego na wieczność patrzenia. "W świecie będziecie doświadczać ucisków, lecz ufajcie! Ja zwyciężyłem świat" - zapewnia Jezus swoich uczniów (J 16,33). Wielkanoc jest zatem świętem ostatecznego zwycięstwa nad złem, grzechem i szatanem, stąd tak bogata symbolika, która znalazła swoje odbicie w kulturze i sztuce oraz filatelistyce.
Bibliografia:
Forstner D., Świat symboliki chrześcijańskiej, Warszawa 1990.
Kossak Z., Rok polski, Warszawa 1997.
Leon-Dufour X., Słownik Nowego Testamentu, tłum. K. Romaniuk, Poznań 1986.
Znaczki - Wielkanoc, w: https://znaczkopol.pl/znaczki/wielkanoc/
Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów. Dyrektorium o pobożności ludowej i liturgii, Poznań 2003 (skrót: DPL).
Konsytuacja o liturgii, w: Sobór Watykański II. Konsytuacje - dekrety - deklaracje, Poznań 2002, 23-95 (skrót: KL).
