[tekst do pobrania Pdf]

GGN nr 25 - rec. Mira Fiutak

Pytania w nauczaniu i wychowaniu w wierze odgrywają szczególną rolę, zwłaszcza gdy chodzi o pytania sprawdzające wiedzę religijną czy kształtujące postawy moralne osób. Zadajemy pytania, gdy nie znamy odpowiedzi i chcemy ją otrzymać, lecz są też pytania dydaktyczne – istotne w procesie kształcenia, gdy nauczyciel, który zna odpowiedź, stawia pytania, by wywołać odpowiedź ucznia lub uczniów w celu określenia ich wiedzy bądź przygotowania argumentów dla analizy badanego zagadnienia. Stawia się pytania, aby sprawdzić wiedzę, rozumienie danej kwestii, skorygować wiadomości, a ponadto rozpoznać trudność czy ukierunkować rozmowę na nowe treści. Stawia się też pytania, aby pobudzić do myślenia: wzbudzić ciekawość i zainteresować lub ukształtować poglądy, emocje, przeżycia, a ponadto ukierunkować uwagę i pobudzić dyskusję. Zasadniczo to w domu rodzinnym dziecko poznaje siłę i rolę pytań. Później ich wartość staje się czymś powszechnym i oczywistym. Problem umiejętnego stawiania pytań przez nauczycieli i wychowawców był omawiany przez filozofów i pedagogów1, ale mniej przez teologów i biblistów. Jeśli według różnych badań nauczyciel przeciętnie w ciągu jednego dnia zada ok. 180 pytań na każdej lekcji, to kwestia pytań w dydaktyce okazuje się ważnym zagadnieniem badawczym. Okazje się, że kiedy dzieci rozpoczynają naukę w szkole, wchodzą w interakcje słowne z nauczycielami 10 razy na godzinę. Dzieci i młodzież jednak w szkole mówią i pytają mniej niż w domu, prócz tego rzadziej kierują rozmową, podejmują dialog, rzadziej domagają się informacji, posługują się prostymi zdaniami, rzadko korzystają z języka, by planować, rozważać, omawiać lub wspominać przeszłe zdarzenia. Dzisiaj wybierają swój „świat komunikacji”, pytają tzw. „wujka Google” czy inne serwisy, które pełnią funkcję wyszukiwarki internetowej.

Warto zatem analizować różne źródła, w których pojawia się problem pytań w procesie nauczania i wychowania. Jednym z nich jest Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Bóg – Wielki Wychowawca swego ludu – posługiwał się tą formą przekazu, aby objawić się człowiekowi i wezwać go na drogę zbawienia. Nauczanie biblijne jest cierpliwe, konsekwentne i ewolucyjne. Zwraca uwagę na wybrany lud i konkretnego ucznia, który najpierw jest dzieckiem, później wzrasta „w latach, [w mądrości] i w łasce u Boga i u ludzi” (Łk 2,52), by stać się dojrzałym, zwłaszcza w wierze (Hbr 5,12-14). Tak też Nauczyciel z Nazaretu okazał się „wychowawcą personalnym” (l’educatore personale), który inicjował spotkania i dialogi, stawiając pytania i odpowiadając na pytania do Niego kierowane; tworzył więzi i budował relacje osobowe6. To tylko potwierdza, że problem pytań to jedno z ważniejszych zagadnień w dydaktyce biblijnej – pedagogii Bożej. Warto spojrzeć na specyfikę tej pedagogii, która charakteryzuje się indywidualnym podejściem do każdego ucznia, w szczególności ubogiego, małego, chorego czy grzesznego jako osoby miłowanej i szukanej przez Boga (por. Mk 8,14-21.27). Biblijny nauczyciel i wychowawca korzystają z różnych form komunikacji międzyosobowej, jak słowo, milczenie, metaforę, obraz, przykład z codziennego życia, gesty i znaki oraz pytania, by inicjować spotkania i dialogi (por. DOK 139–140; DK 157–163)7. Umiejętność zadawania pytań jest jedną z podstawowych czynności nauczyciela, którą od czasu do czasu warto samodzielnie ocenić i – ewentualnie – udoskonalić. Warto uczyć się tej umiejętności od dobrych nauczycieli i najlepszych źródeł. W tym celu trzeba sięgnąć do bogactwo pytań stawianych przez bohaterów biblijnych oraz samego Jezusa, by szukać znaczenia dobrego pytania, sztuki stawiania pytań, wskazać rodzaje pytań biblijnych i niebezpieczeństwa pytań bezwartościowych, zamkniętych (alternatywnych), czyli określić problem pytań w ramach dydaktyki biblijnej oraz znaczenia pytań w dialogu zbawienia.

„Opolska Myśl Teologiczna” – nowa seria wydawnicza Instytutu Nauk Teologicznych Uniwersytetu Opolskiego – służy popularyzacji wyników badań tego środowiska. Służy również współpracy interdyscyplinarnej, a taki właśnie charakter ma niniejszy tom, w którym prezentujemy owoc współpracy biblisty oraz teologa i pedagoga (katechetyka). Nasza publikacja nie jest wyczerpującą monografią problemu pytań w pedagogii biblijnej, lecz jedynie przyczynkiem otwierającym dyskusję nad tym ważkim zagadnieniem. Potwierdza to myśl Benedykta XVI, który uczył nas stawiać fundamentalne pytania: „W młodości pojawiają się nieodparte i szczere pytania na temat sensu własnego życia i tego, jaki kierunek nadać swojej egzystencji. Na te pytania tylko Bóg potrafi dać prawdziwą odpowiedź. (…) powinniśmy pomóc młodym ludziom w poznawaniu Pisma Świętego i bliskim obcowaniu z nim, aby było niczym kompas wskazujący drogę, którą należy iść” (VD 104). Ten wielki papież i teolog uczył nas sięgać do Biblii jako pierwszego źródła uprawiania teologii oraz podkreślał jej wartość edukacyjną.

Rozdział 1
Pytania Starego Testamentu
1. Pytania z Pięcioksięgu
2. Pytania z ksiąg mądrościowych
3. Pytania z ksiąg prorockich

Rozdział 2
Pytania w Ewangeliach
1. Pytania w Ewangelii według św. Marka
2. Pytania w Ewangelii według św. Mateusza
3. Pytania w Ewangelii według św. Łukasza
4. Pytania w Ewangelii według św. Jana

Rozdział 3
Dydaktyka pytań
1. Sztuka stawiania pytań
2. Klasyfikacja pytań
3. Znaczenie pytań w dialogu zbawienia

Summary
Bibliografia

Przedstawione do recenzji opracowanie autorstwa ks. Piotra Heroka i ks. Jana Kochela, kolejna pozycja w nowej serii wydawniczej Instytutu Nauk Teologicznych Uniwersytetu Opolskiego „Opolska Myśl Teologiczna”, stanowi cenny przyczynek w zakresie badań pedagogii biblijnej. Ma ono charakter interdyscyplinarny, ponieważ stanowi owoc ścisłej współpracy biblisty oraz teologa i pedagoga. Jak zaznaczają autorzy, ich „publikacja nie jest wyczerpującą monografią problemu pytań w pedagogii biblijnej, lecz jedynie przyczynkiem otwierającym dyskusję nad tym ważkim zagadnieniem” (s. 4).

Autorzy, na co wskazuje już sam tytuł publikacji, pochylają się nad problemem pytań w dydaktyce i pedagogice. Pytania bowiem są zadawane nie tylko wtedy, gdy poszukuje się odpowiedzi i usilnie chce się ją otrzymać, ale także stanowią one istotne narzędzie dydaktyczne. Stawiane przez nauczyciela – tak bardzo ważne w procesie kształcenia – pytania w celu uzyskania odpowiedzi uczniów służą nie tylko określeniu ich poziomu wiedzy, rozumienia danych kwestii, skorygowania posiadanych przez nich wiadomości, lecz również pomagają rozpoznać trudności, z którymi się borykają i są nieodzowne w ukierunkowaniu rozmowy na nowe treści. Autorzy piszą we Wprowadzeniu: „Stawia się też pytania, aby pobudzić do myślenia: wzbudzić ciekawość i zainteresować lub ukształtować poglądy, emocje, przeżycia, a ponadto ukierunkować uwagę i pobudzić dyskusję” (s. 2). I zaproponowanymi pytaniami, które postawili w niniejszej publikacji, z pewnością te cele będą osiągane i to zarówno w katechezie, jak i w pracy duszpasterskiej z różnymi grupami dzieci i młodzieży oraz dorosłych.

Struktura opracowania jest przejrzysta i poprawna. Autorzy podzielili je na trzy rozdziały, poprzedzone wykazem skrótów i wprowadzeniem oraz opatrzyli bibliografią i streszczeniem w języku angielskim.

Na uwagę zasługuje bardzo oryginalne, trzystronicowe wprowadzenie, które zachęca do lektury książki i niejako odsłania czytelnikowi rąbek tajemnicy, nad którą pochylili się Autorzy w oryginalny i uporządkowany sposób. Po zwięzłym przedstawieniu roli pytań w procesie wychowania i kształcenia i stwierdzeniu, że dzieci dzisiaj „wybierają swój ‘świat komunikacji’, pytają tzw. ‘wujka Google’ czy inne serwisy, pełniących funkcję wyszukiwarki internetowej” (s. 3) wskazują na jedyne i niepowtarzalne źródło, którym jest Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Jest ono bowiem formą przekazu, którą posłużył się „Wielki Wychowawca” – Bóg, „aby objawić się człowiekowi i wezwać go na drogę zbawienia” (s. 3).

Rozdział pierwszy opracowania pt. „Pytania Starego Testamentu” zawiera pogrupowane w trzech paragrafach pytania, do których skłonić może lektura kolejno Pięcioksięgu, ksiąg mądrościowych i ksiąg prorockich. Zachowanie tej kolejności ksiąg biblijnych jest właściwe i ma charakter praktyczny. Nade wszystko chodzi o ukazanie Bożej pedagogii obecnej na kartach tych ksiąg, gdy objawiał się On „jako miłosierny ojciec, nauczyciel i mędrzec, stawiając zasadnicze pytania patriarchom, prorokom, mędrcom i przywódcom” (s. 8).

Najdłuższy drugi rozdział opracowania poświęcony został pytaniom z Nowego Testamentu i przede wszystkim boskiej pedagogii Jezusa. Autorzy pogrupowali je w kolejnych paragrafach na pytania z Ewangelii wg św. Marka, Ewangelii wg św. Mateusza, Ewangelii wg św. Łukasza i Ewangelii wg św. Jana, a więc wg chronologii ich powstania, co jest słuszne i właściwe. Poszczególne pytania z Ewangelii kanonicznych zostały przedstawione w następującego schematu: sygnatura, treść pytania i rodzaj pytania: rozstrzygające, dopełniające, retoryczne, krzyżowe, sugestywne i otwarte.

Rozdział trzeci zatytułowany „Dydaktyka pytań” podzielony został na trzy paragrafy: Sztuka stawiania pytań, Klasyfikacja pytań i znaczenie pytań w dialogu zbawienia. Stanowi on swoiste podsumowanie badań przeprowadzonych przez Autorów i inspirację do stawiania dalszych pytań oraz szukania na nie odpowiedzi zwłaszcza tych dotyczących zbawienia. Jak czytamy bowiem na s. 50: „Biblijna pedagogia pytań odkrywa całe bogactwo tej formy, która inicjuje spotkanie i dialog egzystencjalny oraz dialog zbawczy, objawiający misterium Bożej miłości do człowieka. Bóg wzywa i oczekuje odpowiedzi ze strony człowieka – ON pyta i czeka na jego odpowiedź”.

Autorzy słusznie stwierdzają, że „problem pytań w pedagogice wiary jest pierwotny i zasadniczy” (s. 60). Odpowiednio sformułowane pytania pozwalają osiągnąć cele dydaktyczne dokładnego zbadania wszystkiego i przekonania się „o całkowitej pewności nauk” wiary (por. Łk 1,4).

Recenzowaną pracę ks. Piotra Heroka i ks. Jana Kochela oceniam bardzo wysoko. Warto po nią sięgnąć, by nie tylko lepiej poznać pedagogię Bożą, nawiązać dialog z Boskim Mistrzem, ale przede wszystkim, by innych do Chrystusa przyprowadzać, tak jak św. Andrzej Apostoł.

Głównym przedmiotem analiz w niniejszej monografii są różne pytania obecne w Biblii, zaczynając od pytań Starego Testamentu, które Bóg zadaje patriarchom, prorokom oraz ludowi Izraela a także pytań formułowanych przez inne postaci biblijne. Następnie autorzy omawiają pytania z Nowego Testamentu, poświęcając szczególną uwagę pytaniom stawianym przez Jezusa. Wykazują przy tym, że pytania te nie ograniczają się do przekazywania treści religijnych, lecz stają się impulsem do duchowej refleksji. Pytanie Jezusa: „Za kogo ludzie Mnie uważają?” (Mk 8,27) to przykład pytania, które nie tylko weryfikuje wiedzę, ale też prowokuje do głębokiej refleksji nad wiarą.

W książce omówiono różne rodzaje pytań. Autorzy wymieniają np. pytania zamknięte, krzyżowe, dopełniające, sugestywne, itp. Można także stwierdzić, że spektrum tych pytań jest bardzo szerokie, od dydaktycznych, przez retoryczne, aż po egzystencjalne, które zachęcają do refleksji nad tajemnicami Boga i życia człowieka.

Jednym z głównych przesłań niniejszej książki jest ukazanie, że pytania pełnią w Biblii fundamentalną rolę w dialogu Boga z człowiekiem. Przez pytania Bóg nawiązuje bliską relację z ludźmi, okazując im troskę i chęć dialogu. Autorzy dowodzą także, że pytania mają w sobie ogromny potencjał formacyjny, gdyż mogą wręcz prowadzić do moralnych i duchowych przemian. Dzięki temu autorzy zachęcają nauczycieli i katechetów, aby traktowali pytania jako ważne narzędzie w procesie nauczania i kształtowania postaw.

Recenzowana książka pt. „Problem pytań w pedagogii biblijnej”, autorstwa księży Piotra Heroka i Jana Kochela, to wyjątkowe dzieło, które w nowatorski sposób łączy biblijne i teologiczne refleksje z pedagogiką. Autorzy, związani z Instytutem Nauk Teologicznych Uniwersytetu Opolskiego, pokazują, że pytania zadawane w Piśmie Świętym są nie tylko narzędziem przekazywania wiedzy religijnej, ale także sposobem na kształtowanie postaw i osobowości człowieka. Książka ta jest wartościowa nie tylko jako pozycja naukowa, ale także formacyjna. Przejrzysta struktura monografii ułatwia odbiór, a przystępność wywodu sprawia, że można ją polecić zarówno osobom zajmującym się teologią i pedagogiką, jak i wszystkim zainteresowanym refleksją nad chrześcijaństwem, lub choćby tylko Biblią jako tekstem kultury. Z tych względów krąg odbiorców tej monografii może być bardzo szeroki.

Podsumowując, recenzowana monografia pt. „Problem pytań w pedagogii biblijnej” to bardzo wartościowa publikacja, która ma ogromny potencjał zarówno naukowy, jak i praktyczny. Autorzy przekonująco argumentują, że pytania i odpowiedzi mają kluczowe znaczenie w nauczaniu i formacji, szczególnie w kontekście przekazywania wiary i rozwoju duchowego. Dzięki swojej wiedzy z zakresu Biblii, teologii i pedagogiki autorzy dowodzą, że mądre stawianie pytań może wspierać rozwój uczniów na poziomie intelektualnym i duchowym. Bez wątpienia niniejsza książka będzie cenną lekturą dla katechetów, pedagogów, teologów i wszystkich, którzy szukają głębszego zrozumienia Pisma Świętego.

Z powyższych względów stwierdzam, że monografia pt. „Problem pytań w pedagogii biblijnej” może i powinna zostać opublikowana w prestiżowym wydawnictwie.