Carlo Maria Martini, La Scuola della Parola (Opere, vol. 4), cura G. Forcesi, M. Teani, prefazione di Gianfranco Ravasi, introduzzione di Franco Agnesi, Bompiani, Firenze - Milano 2018, s. 919.

Czwarty tom zbiera wszystkie edycje Szkoły Słowa Bożego, oryginalnej propozycji formacji biblijnej w diecezji mediolańskiej w latach 1980-2002. Wstęp do całości napisał znany biblista, przewodniczący Papieskiej Rady ds. Kultury kard. Gianfranco Ravasi, a wprowadzenie bp Franco Agniesi. Wprowadzenia i uwagi redakcyjne pełnią rolę przewodnika, który pragnie towarzyszyć "w pewnego rodzaju pielgrzymce duchowej, umożliwiając odkrycie rzeczy nowych i starych" (Mt 13,52).

W 1980 r. arcybiskup Martini zainicjował w katedrze mediolańskiej pierwszy cykl spotkań biblijnych dla młodzieży, które z czasem stały się istotną formą działalności pastoralnej. Cel Szkoły był prosty: wdrożyć w praktykę lectio divina. Szkoła pomagała też w rozeznaniu powołania. Proces rozeznania obejmuje trzy etapy: pierwszy polega na oczyszczeniu z grzechu i wszelkiej złej skłonności; drugi etap to modlitewna lektura zamysłu Bożego objawionego na kartach Pisma Świętego; trzeci etap to refleksja nad całością wydarzeń i próba przeniesienia jej owoców w konkretne życie. Ostatecznym zatem celem Szkoły Słowa Bożego jest nauka życia w spotkaniu ze spisanym Słowem, które staje się spotkaniem z Jezusem - Bogiem. Zdaniem kard. Martiniego taka forma pracy duszpasterskiej nie jest per se katechezą biblijną, lecz ćwiczeniem w osobistym słuchaniu słowa Bożego - modlitewnej i medytacyjnej lekturze Pisma Świętego.

Jaka jest geneza Szkoły Słowa Bożego?

Bp Franco Agnesi - biskup pomocniczy archidiecezji Mediolan - we wprowadzeniu La Scuola della Parola e la lectio divina dall`intuizione al percorso pastorale (Szkoła Słowa Bożego i lectio divina jako intuicja drogi pastoralnej) prezentuje genezę i rozwój szkoły Słowa (s. XXV-XLVII).

W archidiecezji mediolańskiej istniał zwyczaj corocznych spotkań biskupa z młodzieżą w katedrze z okazji tzw. „traditio” (przekazania) i „redditio” (oddania) Symbolu wiary. Jest to stary ryt liturgii św. Ambrożego związany z inicjacją chrześcijańską dorosłych. Polega on na tym, że najpierw biskup wykłada treść credo - objaśnia Symbol wiary, po czym katechumeni uczą się go przez cały tydzień, aż do Wielkiej Soboty, a momentem kulminacyjnym jest publiczne wyznanie wiary połączone z przyjęciem sakramentu chrztu. Do tej tradycji nawiązał arcybiskup Martini, proponując młodzieży nauczanie w procesie inicjacji chrześcijańskiej poprzez wspólne czytanie i rozważanie Pisma Świętego. Inicjatywa systematycznej Szkoły Biblijnej (La scuola della Parola) zrodziła się spontanicznie. Kilka miesięcy po ingresie młodzi mediolańczycy z Akcji Katolickiej przyszli do pałacu arcybiskupiego i prosili nowego biskupa, by uczył ich modlitwy opartej na Biblii. Prośba została przyjęta z wielką radością, ustalono też termin pierwszego spotkania na dziedzińcu wielkiego seminarium w centrum Mediolanu (6 października 1980 r). W czasie tego pierwszego spotkania młodzi wyrazili życzenie, aby temat podjęty przez Arcybiskupa był kontynuowany. Martini zaproponował, by czytać Pismo Święte, posługując się metodą, którą szybko nazwano metodą Martiniego. Na to pierwsze spotkanie przybyło ok. 300 młodych ludzi. Grupa uczestników szybko powiększała się z 500 do 2/3 tyś. osób. Spotkania odbywały się w pierwszy czwartek każdego miesiąca i w miarę upływu lat stawały się naturalną praktyką czytania i rozważania Pisma Świętego dla młodych mediolańczyków. Spotkanie rozpoczynano recytacją psalmu, następnie arcybiskup przekazywał uczestnikom kilka wskazań dotyczących metody, a w końcu czytano wybraną perykopę biblijną. Z czytaniem złączone było przesłanie (orędzie) - objaśnienie tekstu, które zmierzało do medytacji i modlitwy. Była to adoracja odbywająca się w całkowitym milczeniu. Spotkanie kończyło się wspólną modlitwą i propozycją konkretnego zadania.

Podczas pierwszych pięciu lat trwania Szkoły C. M. Martini zaproponował następujące tematy:

• „Droga modlitwy w Ewangelii Łukasza” (Itinerario di preghiera con l`evangelista Luca - 1980/81);
  
• „Kim jest człowiek, że o nim pamiętasz? Modlitwa psalmami” (Che cosa e l`uomo preche te ne curi? Pregare con i salmi - 1981/82);
• „Przyjdzie do mnie wszyscy. Słowo, Eucharystia, powołanie” (Attirero tutti a me. Parola, Eucaristia, vocazione - 1982/83);
• „Droga pojednania. Refleksja nad Psalmem „Miserere” (Cammino di riconciliazione. Riflessioni sul salmo Miserere - 1983/84);
  
• „Niewiasta pojednania" (La donna della riconciliazione - 1984/85).

Po tym okresie, z powodu stale rosnącej liczby uczestników, wybrano 25 kościołów mediolańskich jako miejsca spotkań Szkoły Słowa. Za pośrednictwem nadajnika radiowego przekazywano uczestnikom medytacje biblijne, by w ten sposób mogli oni niejako „na żywo” uczestniczyć w spotkaniach Szkoły, wspólnie czytać teksty Pisma Świętego, słuchać orędzia kard. Martiniego oraz osobiście włączyć się w medytację i modlitwę. A jeszcze później spotkania Szkoły zostały przeniesione do poszczególnych dekanatów i parafii. Poszerzono w ten sposób doświadczenie mediolańskiej Szkoły Słowa, inicjując wieczory biblijne w wielu parafiach całej archidiecezji. Był to przełomowy moment w rozwoju tej inicjatywy formacji biblijnej. Z doświadczenia lokalnego, które wiązało się z jednym miejscem - katedrą w Mediolanie oraz z jednym głosicielem - kard. Martinim, przekształciło się inicjatywą ogólnodiecezjalną, obejmującą swoim zasięgiem tysiące liczbę osób i ośrodków pastoralnych. Od tego czasu parafie stały się środowiskiem rozwoju Szkoły Słowa Bożego. W tym drugim okresie znacznie poszerzono zakres działalności Szkoły. W roku 1989/90 funkcjonowało już 70 miejsc spotkań i 70 kapłanów - "głosicieli orędzia”. Oblicza się, że w 1991 roku, w spotkaniach uczestniczyło od 17 do 18 tysięcy osób. Corocznie pierwsze spotkanie Szkoły Słowa Bożego inicjuje kard. Martini drogą radiową (diecezjalne Radio Nuova A). Ta wstępna medytacja zawiera wprowadzenie, zapowiedź nowego tematu i uwagi praktyczne odnośnie do metody i struktury Szkoły. Później przez sześć miesięcy odbywają się kolejne spotkania: w katedrze - dla miasta Mediolan - prowadzone przez kard. Martiniego i w regionach - dla parafii - prowadzone przez wybranych kapłanów. Na zakończenie cyklu rocznego wszyscy uczestnicy spotykali się wspólnie w katedrze mediolańskiej w sobotę poprzedzającą Niedzielę Palmową. Każdy z uczestników postanawiał wówczas zaangażować się w jakieś dzieło Kościoła, dając przez to świadectwo dojrzałości chrześcijańskiej. Czasem kard. Martini proponował młodzieży specjalne zadania, np. przekazanie listu skierowanego do młodzieży „oddalonej” od Boga i od wspólnoty Kościoła.

Kolejny okres działalności Szkoły Słowa przyniósł nowe wyzwania i owoce na wzór ewangelicznego wzorca (por. Mk 4,20). W tym czasie podjęto następujące tematy:

• "Słowo w Kościele. Medytacja nad Soborem Watykańskim II" (Parola sulla Chiesa. Meditazione sul Vatcano II - 1985/86);
• "Chleb dla ludu" (Il pane per un popolo - 1987);
• "Skoki jakości w drodze wychowania chrześcijańskiego" (I salti di qualita nel cammino educativo cristiano - 1987/88);
• "Panie, co mówisz do mnie" (Signore, che cosa mi dici? - 1988);
• "Co chcesz, abym uczynił" (Fate quello che egli vi dira - 1988);
• "Idźcie i wy do mojej winnicy" (via Radio - Andate anche voi nella mia vigna - 1988);
• "Pozwólmy się zewangelizować Ewangelii" (Evangelizzare essendo noi stessi Vangelo - 1990).

W styczniu 1993 roku Szkoła Słowa Bożego miała miejsce w miejskim więzieniu do osób uwięzionych pt. "Siejmy kwiaty także na ziemi jałowej" (Seminare fiori anche in terra arida - 1993).

Kolejne edycje Szkoły Słowa:

• "A wy za kogo Mnie uważacie?" (Tu chi dici che Io sia? - 1993);
• "Przyczyny zdumienia. Oblicze Boga w przypowieściach Jezusa" (via Radio - La ragioni dello stupore. Il volto di Dio nella Parabole di Gesu - 1994/95);
• "Kiedy się modlicie, mówcie..." (Quando pragate, dite... - 1995/96);
• "Kim jestem dla was? Poszukiwanie oblicza Jezusa w niektórych cudownych uzdrowieniach (Chi e dunque costui? - 1996/97);
• "Rozbłysła w naszych sercach jasność poznania Jezusa" (2 Kor 4,6) (Risplenda nei nostri cuori la conoscenza di Gesu - 1996);
• "Tajemnica prawdziwej miłości" (Il mistero della vera Carita - 1997).
  

Ostatnie spotkanie Szkoły Słowa Bożego miało miejsce 15 marca 2002 r. w kościele św. Jan w Cascina Gatti jako podsumowanie rocznej sesji pt. Sperimentare la potenza della risurrezione di Gesu (J 20,19-29) ("Doświadczenie mocy zmartwychwstałego Jezusa"). W tym też roku papież Jan Paweł II przyjął rezygnację kard. Martiniego z urzędu arcybiskupa Mediolanu (z racji ukończenia 75. roku życia). Dobiegła też końca niezwykle interesująca inicjatywa integralnej animacji biblijnej, która obięła swym oddziaływanie tysiące młodych Włochów z kilku diecezji oraz diecezji w kantonie włoskim w Szwajcarii. Przeniknęła również do innych krajów Europy.

W 1995 r. miała miejsce pierwsza edycja Szkoły Słowa Bożego w Polsce. Za zgodą kard. Martiniego zainicjowano tę formę modlitewnej lektury Pisma Świętego w rytmie lectio divina w Laskach k. Warszawy (por. J. Kochel, A. Tronina, Przyczyny zdumienia. Oblicze Boga w przypowieściach Jezusa, Laski 4/1995). Kolejne polskie edycje kontynuowano w kilku ośrodkach w kraju pod opieką ks. Jana Kochela i ks. Antoniego Troniny:

• Pojednanie i pokuta. Refleksja nas Psalmem "Miserere". Szkoła Słowa Bożego - 1996/97 - Laski 1996);
• Postępujcie według Ducha. Owoce Ducha Świętego w życiu chrześcijańskim. Szkoła Słowa Bożego 1997/98 - Gliwice 1997;
• Abba, Ojcze! Rozważanie o Modlitwie Pańskiej. Szkoła Słowa Bożego 1998/99 - Gliwice 1998;
• Nowe Jeruzalem (Ap 21,2). Szkoła Słowa Bożego 1999/2000 - Gliwice 2000 ;
• Piękno ocali świat. Szkoła Słowa Bożego 2000/01 - Gliwice 2001;
• Pokaż nam Ojca. Oblicze Boga w cudownych znakach. Szkoła Słowa Bożego 2001/02 - Katowice 2001;
• Świadkowie Miłości. Szkoła Słowa Bożego 2002/03 - Gliwice 2002;
• Pójdź za Mną. Naśladować Chrystusa. Szkoła Słowa Bożego 2003/04 - Gliwice 2003.

Kiedy powoli zanikała aktywność w Mediolanie, odradzała się na nowo na drugim krańcu Europy. Owocem kolejnych edycji Szkoły Słowa były zbiory medytacji biblijnych (por. J. Kochel, W Szkole Słowa Bożego. Medytacje w rytmie lectio divina, Opole 2002; W Szkole Słowa Bożego. Drugi tom medytacji w rytmie lectio divina, Gliwice 2004; W drodze z Apostołem Narodów.  Medytacje w rytmie lectio divina, Edycja św. Pawła 2010; Świadkowie prawdy z tej ziemi. Śląscy święci i błogosławieni w rytmie lectio divina, Katowice 2012; Opole 2016). Od 2012 r. zainicjowano internetową wersję Szkoły Słowa Bożego. Powstała strona www.ssb24.pl/, która przejęła wcześniejsze funkcje przygotowywania materiałów formacyjnych i inicjowania "Grup słuchania" - wspólnot parafialnych i kręgów biblijnych kontynuujących mediolańską Szkołę Słowa. Przez kilka lat takie grupy funkcjonowały przy parafii św. Barbary w Katowicach-Giszowcu, później w parafii MB Częstochowskiej w Gliwicach-Trynku oraz św. Andrzeja Boboli i Czerwince-Leszczynach (por. EK, t. 10, kol. 626-631).

Arcybiskup Mediolanu kard. Martini uznał starożytną praktykę osobistej i wspólnotowej lektury Pisma Świętego za osobistą metodę oddziaływania duszpasterskiego. Jego zainteresowanie dla lectio divina nie miało jednak charakteru teoretycznego lub historycznego, lecz konkretne i praktyczne oraz kerygmatyczne i ewangelizacyjne. W jego wdrażaniu w rytm lectio divina dominowała prostota i jasność słownictwa oraz podkreślanie niektórych aspektów szczegółowych. Kard. Martini akcentował przede wszystkim dialogowy charakter lectio divina i wprowadzenie w osobiste ćwiczenie się w słuchanie Słowa. U podstaw tej praktyki zawsze leżało przekonanie, że w modlitwie człowiek mówi do Boga, a w czasie lektury Pisma Świętego wcześniej Bóg mówi do człowieka. Taki dialog jest możliwy, ponieważ Bóg obecny jest w swoim Słowie: „Gdy w Kościele czyta się Pismo Święte, wówczas On sam mówi” (KL 7.33).

Z tej fundamentalnej zasady wyrasta schemat Szkoły Słowa Bożego, na który składają się trzy części:

• Czas przygotowania do słuchania. Pismo Święte nieustannie wzywa do słuchania. Wezwanie słuchajcie! - jak refren pojawia się niemal na każdej stronie tak Starego, jak i Nowego Testamentu. Jan Paweł II w Liście Novo millennio ineunte podkreślił: „Konieczne jest zwłaszcza, aby słuchanie Słowa Bożego stawało się żywym spotkaniem, zgodnie z wiekową i nadal aktualną tradycją lectio divina, pomagającą odnaleźć w biblijnym tekście żywe słowo, które stawia pytania, wskazuje kierunek, kształtuje życie” (NMI 39).

• Czas słuchania. „Wiara rodzi się z tego, co się słyszy, tym zaś, co się słyszy, jest słowo Chrystusa” (Rz 10,17) - przypomina św. Paweł. Przygotowanie do słuchania Słowa Bożego możliwe jest dzięki łasce Ducha Świętego i osobistemu wyciszeniu, które pozwalają wejść w centralną część spotkania Szkoły Słowa Bożego. Rozpoczyna się ono śpiewem aklamacji, która poprzedza uroczystą proklamację Ewangelii. Następnie kapłan przekazuje orędzie, wzywając uczestników do osobistej lektury tekstu. Jest to zasadnicza część Szkoły, w czasie której każdy z uczestników sam czyta tekst w świetle udzielonych wskazówek (osobiste lectio divina).

• Czas modlitwy. Medytacja słowa Bożego nieuchronnie prowadzi do modlitwy, dlatego też w tej części proponuje się następujący układ: po osobistej lekturze i modlitwie osobistej zachęca się do krótkich świadectw przeplatanych wspólnym śpiewem pieśni lub kanonów. Następnie „głosiciel” proponuje "przestrzeń" (pole działania), w której każdy ma dokonać konkretnego wyboru. Spotkanie kończy się modlitwą w intencji Szkoły Słowa Bożego, wspólnym odmówieniem „Ojcze nasz”, błogosławieństwem kapłana oraz śpiewem pieśni.

Człowiek współczesny potrzebuje na nowo uczyć się słuchać (por. Iz 6,9; Mt 13,14-15). Doświadcza bowiem obiektywnej trudności w przyjmowaniu nadmiaru słów. Konsumpcyjny sposób życia rodzi potok słów mało ważnych, nieistotnych, doraźnych, mających na celu wyłącznie przyciągnięcie uwagi na jakieś materialny przedmiot, który ma zaspokoić chwilową aspirację człowieka. Świat reklamy, który łączy dynamiczny, niekiedy wręcz agresywny obraz z szybkim przekazem słownym, wprowadza niepostrzeżenie stan braku wrażliwości na słowo. Te wszystkie czynniki razem wzięte, a obok nich także podważanie prawdy, jako obiektywnej normy w posługiwaniu się słowem i w postępowaniu, prowadzą do deprecjacji słowa, do pomniejszenia jego znaczenia, do czynienia go w jakimś stopniu nieważnym, względnym, a w efekcie nawet pustym i niepotrzebnym.Wskazane trudności mogą być pokonane świadomym wysiłkiem człowieka, który przychodzi do szkoły Słowa Bożego i chce być w niej uczniem. Kard. Martini, po latach praktykowania katedralnych spotkań Szkoły Słowa, doszedł do przekonania, że tajemnica skuteczności tej inicjatywy polega na tym, że nie oferujemy młodym [czy dorosłym] ani katechezy ani homilii tylko praktyczne narzędzie umożliwiające bezpośrednie spotkanie z tekstem, by oni sami mogli ćwiczyć się w lectio divina. Celem Szkoły Słowa jest więc nauczenie osobistego praktykowania modlitewnej lektury tekstu biblijnego, nauczenie słuchania i życia Słowem, trwania w Słowie, czyli życia w radości ze spotkania ze spisanym Słowem Bożym, które następnie przemienia się w spotkanie z Jezusem, który wzywa nas i któremu staram się dać odpowiedź na Jego wezwanie.

Prawie tysiąc stronicowy tom "La scuola della Parola", opublikowany w serii Bompani jest dziełem, które pozwala zachować dziedzictwo jednej z najcenniejszych współczesnych inicjatyw biblijnych. Jest to wyraźna odpowiedź na apel Benedykta XVI o potrzebę animacji biblijnej całego duszpasterstwa. Papież przekonywał: "Nie chodzi więc o zorganizowanie paru dodatkowych spotkań w parafii czy diecezji, ale o zweryfikowanie, czy zwyczajna działalność naszych wspólnot chrześcijańskich, w parafiach, w stowarzyszeniach i ruchach rzeczywiście ma na celu osobiste spotkanie z Chrystusem, objawiającym się nam w swoim słowie" (VD 73). Koniecznie potrzeba nowych szkół Słowa oraz nowych "świadków i sług słowa" (Łk 1,2), którzy na wzór wielkiego Kardynała z Mediolanu, będą pomagać współczesnym odkrywać oblicze Chrystusa w Słowie Życia.

ks. Jan Kochel

Inne tomy: Opera omnia